Mikrobiologiya va virusologiya

17-mavzu. Viruslar va ularning klassifikatsiyasi.
Reja:
1.
Viruslar klassifikatsiyasiga doir umumiy tushunchalar.
2.
Viruslar klassifikatsiyasi (Gibbs va Xarrison, 1976, Filds va Nayp,1989, 
Jdanov, 1990).
3.
Viruslarning (hayvon, o`simlik, bakteriya) asosiy guruhlari va ularning
vakillariga tavsif.
Tayanch so`z va
 
iboralar: viruslar klassifikatsiyasi, viruslarning asosiy 
guruhlari, interferentsiya. 
 
Viruslarni klassifikatsiya qilish masalasi hozirgacha to`liq o`rganilmagan. 
Viruslarni klassifikatsiya qilish ular birinchi aniqlangan davridan boshlangan: 
dastlab qanday organizmning zararlanishiga ko`ra (odam, o`simliklar, hayvon, 
hasharot, faglar) keyinchalik qanday to`qimalarni zararlashiga ko`ra (dermatrop, 
pnevmotrop) viruslar borligi aniqlangan. 
Viruslarni klassifikatsiya qilishda Moshkovskiy, V.M. Jdanov, R.S. 
Korenblit, V.L. Rijkov, S.N. Gaydamovichlarning hissasi katta. Viruslar o`ziga 
hos xususiyatlarga — tarkibida DNK yoki RNK borligi, mustaqil, moddalar 
almashinuvi bo`lmasligi, hujayra strukturasiga ega bo`lmasligi, o`ziga hos 
ko`payish yo`li borligiga qarab, ular mustaqil, organizmlar vira dunyosiga 
ajratilgan. 
1966 yili Moskvada bo`lib o`tgan XI Halqaro mikrobiologlar qongresida 
viruslarning yangi klassifikatsiyasi qabul qilingan: tarkibida DNK va RNK 
bo`lgan viruslar va ularning anatomiyasi—simmetriyasining shakli kubsimon, 
spiralsimon va kampsomerlarning soni va diametri, tashqi qobigining borligiga 
asoslangan. Hozirgacha 300 ga yaqin virus aniqlanib, ular 5 ta sinf, 8 tur, 21 
oilaga birlashtirilgan. Har bir oila avlodlardan tashkil topgan b o`lib, avlodlar 
turlarga bo`linadi va turlar lotin tilida binominal yoziladi. Barcha hayvonlarda 
kasallik qo`zg’atuvchi viruslar ikki sinfga bo`lingan: 
1. Ivanovskiy sinfi tarkibiga RNK bo`lgan viruslar kiradi: pikornaviruslar 
— oqsil, poliomielit, Teshin kasalliklarini qo`zgatadi, miksoviruslar — 
quturish, gripp, qizamiq, qoramollar, itlar, parrandalarda o`lat kasalliklarini 
qo`zgatadi; arboviruslar - bir tuyoqli hayvonlarda Afrika o`lati, bug’ularda 
epizootik gemorragiya kasalliklarini; reoviruslar — yomon shish va leykoz 

---

68 
kasalliklarini qo`zgatadi. 
2. Jenner sinfi tarkibiga DNK bo`lgan viruslar kiradi: poqsviruslar — 
odam, hayvon va parranda chechagini, fibroma va miksoma shishlarini 
qo`zgatadi, adenoviruslar — odamda, hayvonlarda, parrandalarda nafas 
yo`llarining qon’yuktivit kasalligini qo`zg’aydi. 
Klassifikatsiyalanmagan viruslarga yuqumli gepatit virusi va boshqalar
kiradi. 
Viruslarga qarshi immunitet. Bakteriyalarga qarshi hosil bo`ladigan 
immunitetga nisbatan viruslarga qarshi hosil bo`ladigan immunitet kam 
o`rganilgan. Lekin ular bir xil yo`l bilan hosil bo`ladi, ya’ni organizmga yot 
bo`lgan tirik moddaning kirishi natijasida immunitet hosil bo`ladi. Ammo 
fagotsitoz holati viruslarga ta’sir etmaydi, chunki ayrim viruslar leykotsitlarda 
ham rivojlanadi. Virus kasalliklariga qarshi tug’ma va sun’iy immunitet bo`ladi: 
tugma immunitet organizmning areaktiv hujayralari bilan bog’liq, ya’ni virusga 
nisbatan sezgir hujayralar yo`q. 
Sun’iy immunitet ikki xil bo`ladi: a) biopreparatlar (vaktsina va immunli 
zardoblar) yuborish natijasida hosil bo`lsa, u sun’iy orttirilgan; b) organizm biror 
virusli infektsiya bilan kasallanib sog’ayishi natijasida hosil bo`lsa, u tabiiy 
orttirilgan immunitet deyiladi.
Viruslarga sezgir organizmdagi immunitetning faktorlari: 1. Virusning 
organizmga kirgan yerida mahalliy atsidoz, gipoksiya bo`ladi, temperatura 
ko`tariladi, antitelalar hosil bo`ladi, ingibitor va interferonlar hosil bo`ladi. 2. 
Viruslar sezgir hujayralarga yetib borguncha antitelalar va ingibitorlar hosil 
bo`ladi. 3. Hujayraning ichida interferon hujayrani himoya qiladigan maxsus 
suyuqlik ajratiladi. Ingibitorlar viruslarning ko`payishiga to`sqinlik qiladigan 
maxsus modda va u har qanday organizmda bo`ladi, buni 1942 yili Fyorst 
aniqlagan. U quyonning zardobi bilan gripp virusiga tasir etganda, viruslar halok 
bo`lganlar. Ingibitorlar ham antitelalarga o`xshash ta’sir etadi, ular odam va 
hayvon organizmidagi suyuqliklarda, nafas olish va hazm qilish epiteliyalarida, 
turli to`qima organlarning ekstraktlarida bo`ladi. Ingibitorlar kattaroq yoshdagi 
organizmda, ayniqsa so`lakda ko`p bo`ladi, masalan, itning so`lagida boshqa 
hayvonlarning so`lagiga nisbatan 10 barobar ko`pdir. Interferon virusning 
organizmga kirgan joylarida tezlik bilan hosil bo`ladigan maxsus modda bo`lib, 
spetsifik faktor hisoblanmaydi, lekin viruslarning rivojlanishiga to`sqinlik qiladi. 
Virus kirgan joyda 18—24 soat ichida ularni neytrallovchi maxsus antitelalar 
hosil bo`ladi. 
Interferentsiya. O`simliklarda, odam va hayvon organizmlarida, tovuq 
embrionida yoki to`qima kulturasida bir virusning rivojlanishiga ikkinchi 
virusning to`sqinlik qilish hodisasi interferentsiya deyiladi. Buni 1935 yili 
Hoskins aniqlagan va bunday holat bir turdagi va har xil immunobiologik turdagi 
viruslar orasida uchraydi.