|
Bakteriofaglar.
1917 yilda frantsiyalik olim D’ Erell ichburug’ kasaliga
uchragan odamning fekaliysida filtrdan o`tuvchi allaqanday bir narsa borligini
aniqladi. Filtrdan o`tuvchi bu narsa kasallikni ko`zg’atuvchi bakteriyani eritib
(lizis kaliy) va kasalligini tuzalishiga yordam berishni isbotladi va unga
«bakteriofag» deb nom berdi. Bakteriofag ta’sirida bakteriyalar erib ketishiga
«bakteriofagiya» hodisasi deyiladi. Bakteriofagiya hodisasini D’Erseldan oldin
Gamalaya (1898) va Tvort (1915) aniqlagan bo`lsa ham lekin ular uchun
atroflicha tekshirganlar. Oxirgi vaqtlargacha bakteriofag nimaligi to`g’risida turli
xil farazlar mavjud bo`lgan. Buning natijasida D’Errel o`z tajribalariga asoslanib,
bakteriofagni ko`payishi tirik organizmlardir, deb ko`rsatadi va hozirgi vaqtda
ko`p hsusiyatlari borligi aniqlanadi.
Bakteriofagning
tuzilishi.
Ko`p
tekshiruvchilar
bakterifaglarning
kodidekumlik darajasidan iborat ekanligi isbotlandi. Bakteriofag zarrachasi juda
mayda bo`lib u elektron mikroskopda ko`rilganda u taxminan «it baliq»ga
o`xshab ko`rinadi. Boshi asosan kapsomerdan iborat bo`lib ichki qismi DNK va
oqsildan iborat, dum qismi murakkab tuzilgan. Bakteriofagni bioximik jihatdan
tekshirilganda oqsil topilgan. Bu oqsil sodda DNK dan iborat bo`lib, DNK qo`sh
spiralli yoki bir spiralli bo`ladi. Ana shu DNK 37-40 – 42 % ni tashkil etadi.
SHuning uchun ham bakteriyalardan (52%) farq qiladi. Bakteriofaglar tarkibida
nukleotidlar ham borligi aniqlangan. Elektron foto bilan uni rasmga olsak
bakteriofagni bakteriyaga qanday qilib yopishishini kuzatish mumkin. Avval fag
65
zarrachasi kelib yopishadi va uning ichiga kirib oladi va shu hisobiga oziqlana
boshlaydi va ko`payadi. So`ngra fag maxsus erituvchi ferment ishlab chiqarib
(lizin) bakteriya hujayrasiga oqsil moddalarni eritib hazm qiladi va ko`payadi.
Bakteriofag zarrachasi ko`paygan sari bakteriya ichida bosim ortadi, bakteriya
tanasi shishib va oxirida u yoriladi va o`ladi. Faglar faqat yosh bakteriyalarning
ichida yashab ,unga ko`payadi. Bakteriofagning asosiy xususiyatlaridan biri
shuki, bir xil bakteriofag bir xil bakteriyanigina lizisga uchrata oladi. SHu
xususiyatga spetsifik xususiyat deyiladi. Faglarning shu spetsifik xususiyati tor
va keng bo`lishi mumkin. Tor-faqat bir turni lizis qila olishi mumkin. Keng – bu
yaqin avlodlarni ham lizis qilishi mumkin. SHuning uchun ham monovalentlik
va polivalentlik deyiladi. Bakteriofagning yana bir xususiyati antigen hamdir.
Uning antigenlik xususiyatini quyidagicha bilish mumkin. Bakteriofaglarning
issiqlikka chidamliligi xuddi viruslardagidek bo`lib, ko`pchilik faglar 650-700
gr.da kuchsizlanadi. Bakteriofag sovuqqa ancha chidamli bo`lib 185 gr.da ham
aktivligini yo`qotmasligi mumkin. Faglar fizikaviy faktorlardan quruqlikka xam
juda chidamlidir. SHundan foydalanib hozirgi vaqtda zamburug’ga qarshi
ishlatiladigan fagni quruq holda qullanilmokda.
Ultrafiolet nuri fagni 10-15 minutda quyosh nuri esa 2-3 soatda o`ldiradi.
Dezinfektsiya uchun ishlatiladigan kimyoviy moddalarga fag bakteriyalarga
qaraganda ancha chidamlidir. Fag oshqozondagi NSl ga chidamsizdir. Yuqori
darajada glitserin ham fagni o`ldiradi. Bakteriofagni yana bir xususiyati shuki
unga adaptatsiya qilish mumkin. Bakteriofag tabiatda hamma joyda uchraydi.
Bakteriofag tashlandiq suvda, ariq, daryo, quruq suvlarda, ko`l, dengiz suvlarida
ko`pdir. Har turli patogen mikroorganizmlarga qarshi bakteriofag topilgan.
Bakteriofag odam ichaklarida doimo bo`ladi. SHuning uchun odamning
fekaliysida oson topiladi. Ayniqsa qon, yiringda va tuzalayotgan odamda ko`p
bo`ladi.
Bakteriofag tibbiyot sohasida turli maqsadda bir qator kasalliklarni
davolashda ishlatiladi.
Bakteriofag to`g’risida nazariya.. Bakteriofag to`g’risida ko`p tekshirishlar
olib borilib, ular to`g’risida turli xil fikrlar paydo bo`ldi. Jumladan, D’Errel
bakteriofag qandaydir tirik narsa deb hisoblaydi. Ayrim tekshiruvchilar esa
(Fisher, Suknov, Bordev) bakteriofag tirik narsa emas, u bakteriya hujayrasida
xosil bo`ladigan autoenzimdir degan fikrni bildiradi. Bakteriofagni bakteriyadan
xosil bo`lgan ferment deb hisoblaydi, ya’ni unda nafas olish va modda
almashinish yo`q deb hisoblaydilar. Keyingi yillarda bakterifagni atroflicha
tekshirish fag organizm ekanligi to`g’risidagi nazariya rivojlanib fag filtrdan
o`tuvchi viruslarning bir xilidir degan nazariya vujudga keldi. Bu nazariya
bo`yicha bakteriofag o`zi viruslardan bo`lib, bakteriyalarning tanasiga kirib
ko`payadi va natijada bakteriyalarni ishlatib lizis qiluvchi viruslar degan fikr avj
oldi.
66
Do'stlaringiz bilan baham: |
