Mikrobiologiya va virusologiya

16- mavzu. Viruslarning tarqalishi.
Reja: 
1.
Viruslarning yuqish yo`llari. 
2.
O`simlik viruslarining tarqalishi.
3.
Umurtqali va umurtqasiz hayvonlar viruslarining tarqalishi. 
Tayanch so`z va
 
iboralar: virusli kasalliklar, viruslarning kirish yo`li,
hasharotlar, tomchili qon tomir-teri, nafas yo`li, harorat, chidamlilik, quritish, 
RNK viruslar, DNKli viruslar, virulentli, virulentsiz. 
Viruslarning qaysi yerlarda yashashi va hayot kechirishiga qarab tarqalishi 
ham har xildir. O`simliklarga viruslar asosan shikastlangan tana orqali yuqadi. 
SHikastlangan hujayraga virus kirib tirik tsitoplazmaga tushib shu yerda ko`paya 
boshlaydi. Tamakining mozaika kasalligini keltirib chiqaruvchi viruslar asosan 
kasal o`simliklardan sog’lom o`simlikka ildizi va o`simliklarni agrotexnikaviy 
ishlov berish orqali yuqib kasallantiradi. 
Ana shunday vaqtda kasal o`simlik hujayrasidagi shira suyuqligi orqali 
boshqa o`simlik tanasiga tushib kasal keltirib chiqaradi. Ayrim hollarda viruslar 
hasharotlar orqali tarqalsa, ayrimlari kanalar orqali ham tarqaladi. SHu narsa 
aniqlanganki viruslar ko`p hollarda tuproq nematodalari orqali va ayrim 
zamburug’larning sporalari orqali tarqaladi. Ko`pchilik hasharotlarning so`ruvchi 
og’iz apparatida viruslar joylashib o`simliklarning shirasini so`rgan vaqtida 
o`simlik to`qimasiga o`tib o`simlikni kasallantiradi. Ko`pchilik hollarda 
hasharotlar ayniqsa to`g’ri qanotlilar va kapalaklar orqali ham beriladi, ana shular 
orqali 70 dan ortiq tur viruslar tarqatilishi aniqlangan. O`simliklarni fitopatogen 
viruslar asosan 2 xil biologik va mexanik yul bilan o`tadi. 
Viruslar kasal o`simliklarni hasharotlarning so`ruvchi organlariga o`tib oldin 
ko`paya boshlaydi. Ko`payib so`lak bilan aralashadi va sog’ o`simlikning 
shirasini so`rish vaqtida tezlik bilan va rikketsiyalar hayvon va odamlar 
organizmiga va kanalar chaqishi orqali o`tadi va tarqaladi.. Ayrim viruslar 
hasharotlarning tuxumi orqali o`tadi. Ko`pchilik tamaki kasalini keltirib 
chiqaruvchi viruslar zamburug’larning sporasi orqali suv bilan tarqalib spora 
o`sib ildiz to`qimalariga o`tadi va viruslarni olib o`tadi.Masalan,: kartoshka 
ekishdan oldin kesilganda ko`p kasalliklarni viruslar orkali utkazadi.. Aksariyat 
viruslar tamaki infektsiyasi bo`lib, gripp virusi asosan tomchi infektsiyasi sog’ 
odamga kasal odam yutalganda va aksa urganda tarqaladi. Sog’ odamning nafas 
yo`liga tushib tezlik bilan moslashadi va ko`payib hujayralarga kirib kasallik 
keltirib chiqaradi. Quturish viruslari ham kasal mollarning so`laklari ko`p bo`lib, 
sog’ mollarga yoki odamni tishlagan vaqtida viruslar qon tomirlariga o`tib 
kasallikni keltirib chiqaradi. Demak, bu viruslar teri-qon-tomir infektsiyasi bo`lib 
hisoblanadi. Hayvonlarning viruslari asosan boshqa hayvonlar orqali o`tadi va 
og’ir kasalliklarni keltirib chiqaradi. 
Hayvonlar virusli kasalliklarni davolash choralari ham ishlab chiqarilmagan, 
ammo oldini olish, ya’ni profilaktika qilinadi. Masalan, vaktsina va qon 
zardoblari yuborilib qarshi kurashish mumkin. Mikrobiologiya chorvachilikda 

---

67 
muhim ahamiyatga ega. Qimmatbaho oziqa tayyorlash, o`simliklarni silos, 
senajlashda, chorva mollarini oziqlantirishda muhim o`rin tutadi. 
Oxirgi yillari geologiyada ham mikrobiologiyaning muhim tadqiqot 
ishlarini kullanilmokdv.. Qazilma qimmatbaho metallarning xosil bo`lishi va 
to`planishiga ham o`rni katta. 
Virusologiya fani oxirgi vaqtlarda keskin rivojlanib borib, hayvon, odam va 
o`simliklarning kasalliklari va ularning kelib chiqishi va berilishida atroflicha 
o`rganib uning oldini olish choralarini ishlab chiqdi. Xus usan oxirgi vaqtda 
dunyo bo`yicha tarqalib borayotgan OITS kasalini o`rganish va uni oldini olish 
borasida katta ishlar qilinmokda.