Mikrobiologiya va virusologiya

14- mavzu. Virusologiyada qo`llaniladigan tadqiqot usullari
Reja: 
1.
Viruslarni o`rganish usullari (viruslarni yuqtirish, fizik va kimyoviy 
xususiyatlarini o`rganish, toza preparatlarini va ularni tashkil qiluvchi 
qismlarini (oqsil, nuklein kislota) olish usullari.
2.
Viruslarni ko`paytirish va ajratish.
3.
Turli sentrifugalash usullari. Yuqumliligini aniqlash usullari.
Tayanch so`z va
 
iboralar: viruslarni yuqtirish, fizik va kimyoviy 
xususiyatlar, toza preparatlar, viruslarni ko`paytirish, sentrifugalash usullari.
Viruslarning rivojlanishi. Viruslar sun’iy oziq muhitida rivojlanmaydi. 
Ularni tovuq embrionida rivojlanuvchi to`qima kulturalarida va sezgi, ya’ni 
virusga moyil organizmda rivojlantirish mumkin. Buning uchun 8—12 kunlik 
tovuq embrioni olinadi, virus uning xoriollantiois pardasiga allantiois va amnion 
bo`shliqlariga hamda tuxum sarig`i xaltachasiga yuboriladi. Virusning sezgir 
hujayraga ta’siri 5 davrga bo`linadi: 1. Adsorbtsiya, bunda virus zarrachalari 
hujayra po`stlogiga shimiladi. 2. Hujayra ichiga kiradi. 3. Virus zarrachasining 
asosiy qismlari sintezlanadi. 4. Bir butun virus zarrachasi tashkil qilinadi. 5. 
Hosil bo`lgan viruslarning zarrachalari hujayradan ajralib chiqadi. Ko`pchilik 
kasallik qo`zg`atuvchi viruslar tovuq embrionida rivojlantirilib, ulardan itlarning 
o`latiga, tovuqlarning nyukasl kasalligiga, odam va parrandalarning chechak, 
qoramollarning o`lat kasalliklari va boshqalarga vaktsinalar tayyorlanadi. 
Viruslarni rivojlantirish uchun ikki xil to`qima kulturasi qo`llaniladi: 1. 
Tirik — rivojlanmaydigan to`qima kulturasi, bunda moddalar almashinish 
jarayoni bo`ladi, hujayralar o`sib ko`paymaydi. Bunday muhitlar asosan 
viruslarni rivojlantirib, ulardan vaktsina tayyorlashda qo`llaniladi. 2. 
Rivojlanuvchi to`qimalar kulturasi. Bulardan eng muhimi bir qavatli to`qima 
hosil qiluvchi kulturadir: hayvon embrioni yangi tug`ilgan buzoq, ko`zi, 
cho`chqa bolasining buyragi va 8—10 kunlik tovuq embrionining teri-muskul 
to`qimasi 1—2 mm dan qilib maydalanib, ularga tripsin, versen kabi ferment 

---

63 
ta’sir etganda alohida hujayralarga ajraladi. Ajralgan hujayralarni ma’lum 
miqdorda maxsus muhitga aralashtirib neytral reaktsiyali probirkalarga qo`yilsa, 
hujayralar shisha devoriga yopishib, asta-sekin rivojlana boshlaydi va natijada bir 
qavatli to`qima hosil bo`ladi. Bu to`qima birinchi hosil bo`lgan bir qavatli 
to`qima kulturasi deyiladi. Bundan tashqari, ushbu to`qimadan tayyorlangan 
subkultura (har qanday birinchi hosil bo`lgan bir qavatli to`qima kulturasidan 
4—5, ayrim vaqtlarda 20 martagacha ko`chirilib, yangi bir qavatli to`qima hosil 
qiluvchi kultura), uzluksiz kuchiriluvchi bir qavatli to`qima kulturasi (bu ma’lum 
sharoitda va maxsus muhitda tanlangan hujayralardan hosil qilingan bir qavatli 
to`qimani uzluksiz ko`chirib ekib olinadi) va diploidli to`qima (buni tayyorlashda 
tarkibida bir juft xromosomalari bo`lgan hujayralar qatnashadi, bunday to`qimani 
50 martagacha ko`chirib ekish mumkin) hosil qilinadi. 
To`qimali kulturalarda viruslarning titri, neytrallanishi, tsitopatogenli 
ta’siroti o`rganiladi va ayrim kasalliklarga qarshi vaktsinalar tayyorlanadi. 
Viruslar bakteriyalarga o`xshash antigenlik xususiyatiga ega. Shuning 
uchun virusli infektsiyalardan keyin kasallikdan tuzalgan organizmda virusni 
neytrallovchi modda (antitelo) to`planadi va natijada organizm immu nitetli 
bo`ladi.