Mikrobiologiya va virusologiya

 
11- mavzu.
Mikrооrganizmlarning xalq xo`jaligi va tibbiyotdagi 
ahamiyati
.
Reja 
1.
Mikroorganizmlarning ozuqa va yem mahsulotlari, kimyoviy moddalar 
va dorivor preparatlar olish maqsadida ishlatilishi.
2.
Qishloq xo`jaligi va qazilma moddalarga ishlov berish, iflos suvlarni 
tozalash.
Tayanch iboralar: ozuqa va yem mahsulotlari, kimyoviy moddalar,
dorivor preparatlar, qishloq xo`jaligi, qazilma moddalar, iflos suvlarni 
tozalash.
Tuproqda va tabiatda boradigan biokimyoviy o`zgarishlarning ko`p qismi 
ana shu mikroorganizmlar ishtirokida boradi. Mikroorganizmlar tabiiy tuproq 
xosil qilish, yerni ishlash va o`g’it solish bilan bog’liq bo`lgan jaraenlarda va 
organik o`g’itlar tayyorlash, ularni saqlash va ishlash uchun juda katta 
ahamiyatga ega. 
Yerga solingan organik o`g’itlar yoki o`simlik va hayvon qoldiqlari shu 
mikroblar tufayli parchalanib minerallashtiriladi va o`simliklar tomonidan 
o`zlashtiriladi. Bundan tashqari ko`pchilik mikroorganizmlar o`simliklarning 
ildiz sistemasi bilan bog’lik bo`lib ularga katta yordam, ya’ni foyda keltiradi. 
(Mikoriza, rizosfera, ya’ni simbioz yashaydi). Ayrimlari esa, fitopotogen 

---

54 
bakteriyalar va zamburug’lar ildiz hujayralarini buzadi, o`simlikni normal 
rivojlanishiga to`sqinlik qiladi. Mikroorganizmlar ildiz chirishi, gammoz, 
sarg’ayish va boshka kasalliklarga sababchi bo`ladi. Bundan tashqari 
mikrobiologiya fani xalq xo`jaligida ham katta ahamiyatga egadir. Sanoatning 
yirik tarmoqlarida, ya’ni non pishirish, qatiq va yog’lar tayyorlash, pivo va vino 
tayyorlashda muhim rol o`ynaydi. Sanoatda atseton, butil va boshqa spirt, turli 
tuman kislotalar olinadi . 
Mikroorganizmlar yoki mikrobiologiya fani tibbiyotda ham katta 
ahamiyatga egadir. Buning ahamiyatini L.Paster va qator olimlarning ishida 
ko`rish mumkin.
Bular, avvalo, ana shu kasalliklarning kelib chiqishi (yuqishi) va oldini olish 
bilan kurashganlar va tibbiyot mikrobiologiyasida muhim kashfiyotlar qilganlar. 
(Ibn Sino, Beruniy, Kox, Paster, E.Jenner,). Ko`zga ko`rinmas mikroblar butun 
xalqlarni boshiga og’ir ofatlarni keltirib chiqargan. 
V.L. Omelyanskiy o`zining 1909 yilda yozgan «Mikrobiologiya asoslari» 
kitobida shunday yozadi: «Mana shu mikroskopik, lekin shafqatsiz dushman 
ta’sirida butun oblastlar qirilib, yuzminglab kishilarning yostig’ini quritdi. 
SHuning uchun ham bularga qarshi kurash va ularning kelib chiqish o`chog’i 
aniqlanib mikrobiologiyada yangi davr ochildi». 
Eng muhimi antibiotiklar – penitsillin, streptomitsin, biomitsin va 
boshqalarni ishlab chiqarish va boshka mikroblardan foydalanishga asoslangan.
Mikrobiologiya alohida fan bo`lishi bilan birga biologiyaning boshqa qator 
fanlari bilan chambarchas bog’liqdir. Mikrobiologiya va zoologiya fanlarining 
sodda hayvonlar va hayotini o`rganish bilan bog’liq. 
Fermentlarni, antibiotiklarni va vitaminlarni o`rganishda biokimyo bilan 
bog’lik. Gigiena, fiziologiya, xirurgiya, veterinariya, anatomiya fanlari bilan 
bog’liq. 
Mikroorganizmlar olami g’oyat boy va turli-tuman bo`lib, oziq-ovqat 
sanoatida qatiq, qimiz, pishloq tayyorlash, silos bostirish sut kislotali bijgituvchi 
bakteriyalarning faoliyatiga bog’liq. Novvoychilik, turli ichimliklar (spirt, vino) 
va h.k. ham achitqilar ishtiroki bilan boradigan jarayondir. Ko`pgina foydali
qazilmalarning (torf, toshko`mir, neft, temir, oltingugurt rudalarining) hosil 
bo`lishi ham bakteriyalar faoliyati bilan bog’liqdir. CHirituvchi bakteriyalar 
o`simlik qoldiqlari, hayvon jasadlari va boshqa chiqindilarni parchalab, yer 
yuzini tozalaydi va tabiatda moddalarning aylanishini ta’minlaydi. Iflos suvlarni 
tozalash, ko`mir konlarida metan gazini parchalash va havoni tozalashda ham 
mikroorganizmlarning roli katta. 
Ko`pgina mikroorganizmlar turli fiziologik 
faol moddalar: fermentlar, vitaminlar, aminokislotalar, biologik stimulyatorlar, 
vaktsinalar va antibiotiklarni sintezlash xususiyatiga ega. Masalan, saxaromitset 
achitqilari 45-50% gacha oqsil sintezlay oladi. Ba’zi bakteriyalar antibiotiklarni 
sintezlaydi: tirotritsin, batsitratsin, subtilin, polimiksin V. Ba’zi bakteriyalar esa 
sirka kislotani sintezlaydilar. Aktinomitsetlar: streptomitsin, aureomitsin, 
neomitsin, tetratsiklin antibiotiklarni sintezlaydilar. Ya’ni hozirgi vaqtda ma’lum 
bo`lgan antibiotiklarning 2/3 qismini aktinomitsetlar sintezlaydi. 

---

55 
Dehqonchilikda ham mikroorganizmlar muhim rol o`ynaydi, chunki 
ularning faoliyati natijasida tuproqda o`simliklar uchun zarur bo`lgan oziq 
moddalar to`planadi, tuproqning unumdorligi ortadi, natijada ekinlarning hosili 
ham yuqori bo`ladi. 
Tuproqlarda boradigan jarayonlarning ko`pchiligi undagi mikroorganizmlarning 
faoliyatiga bog’liq. Masalan, tuproqlarning hosil bo`lish jarayonlari, yerga ishlov 
berish, yerni o`g’itlash, sug’orish, tuproqda ro`y beradigan fiziologik ishqoriylik 
va kislotalikni yo`qotish, zah yerlarning suvini qochirish, organik o`g’itlar 
tayyorlash, ularni saqlash va ulardan foydalanish mikroorganizmlarning faoliyati 
bilan bog’liqdir. 
Tuproqda uchraydigan azot to`plovchi mikroorganizmlarni o`rganish 
atmosfera azotidan foydalanish masalasini hal etishda muhim ahamiyatga ega. 
Akademik V. L. Omelyanskiy mikroblarni shunday xarakterlaydi: "Ular 
(mikroblar) hamma joyda bor... Ular ko`zga ko`rinmasdan odamning hayot 
yo`lida hamroh bo`ladi". Agar har gektar yerdan tarkibida 80 ming tonna 
atmosfera azoti tutgan havo ko`tarilib turishini hisobga olsak, bu azot 
o`simliklarga kam deganda million yilga yetadi. Buni o`simliklarga ko`pincha 
azot yetishmaslik fakti bilan solishtirsak, mikroorganizmlar qishloq xo`jaligi 
ishlab chiqarishida naqadar katta ahamiyatga ega ekanligi ravshan b o`lib qoladi. 
Atmosferadagi azot molekulyar holda bo`lganligidan o`simlik uni oziq sifatida 
o`zlashtirishga qodir emas. Buning oqibatida atmosferadagi azot miqdori bilan 
o`simliklar o`zlashtira oladigan azot miqdori o`rtasida farq vujudga keladi. Faqat 
ba’zi 
bir 
tuproq 
mikroorganizmlarigina 
bunday 
xususiyatga 
ega. 
Mikroorganizmlar nobud bo`lgandan keyin tuproqda bog’langan azot 
birikmalarini qoldirib, yerni o`simliklar uchun muhim bo`lgan elementga 
boyitadi. Mo`l hosil olish uchun esa har gektar yerga 100 kg ga yetkazib azot 
solish kerak. Bundan ma’lumki, bog’langan azotning barcha formalarini 
o`simliklar o`zlashtira olmas ekan. O`simliklar tuproq chirindisi tarkibiga 
kiruvchi, to`prokdagi bog’langan azot zahirasining 99% ga yaqinini o`zida 
tutuvchi murakkab azot birikmalarini umuman o`zlashtirmaydi. Saprofit 
bakteriyalar va zamburuglarning minerallashtirish faoliyati natijasidagina 
murakkab organik azot kompleksi birmuncha sodda birikmalarga parchalanib, 
mavjud azot zahirasi sekin-asta o`simliklar o`zlashtira oladigan holga keladi.
Mikroorganizmlar katta ahamiyatga ega bo`lib, sanoatning ko`pgina 
tarmoqlarida: non yopishda, pivo pishirishda, vino tayyorlashda shuningdek, 
sanoatda atseton, butil spirt, sut, limon va sirka kislotalar, texnika jihatdan 
muhim bo`lgan boshqa bir qancha mahsulotlar olishda ayniqsa ko`p ishlatiladi.
Mikroorganizmlarsiz turli sut kislotali taomlar bo`lmaydi. 
Sut kislotali mikroorganizmlar silosda ham ko`p. SHu turdagi mikroorganizmlar 
bo`lmaganda, silosni konservatsiya qiladigan sut kislota ham bo`lmas edi. Sut 
kislotali mikroorganizmlar karam, bodring tuzlashda ham ishtirok etadi.
Hayvonlarning ovqat hazm qilishida ham mikroorganizmlarning 
ahamiyati katta. Ma’lumki, 400 – 500 kg vazndagi sigirning katta qorinidagi oziq 
massasining tarkibida 3 kg gacha mikroblar bor. Katta qorinning ichida 
tsellyuloza parchalaydigan mikroorganizmlar borligidan o`simliklar hujayralari 

---

56 
parchalanib, oziqlar o`zlashtirishga tayyorlanadi. Bundan tashqari mikroblarning 
almashinuv jarayonida hosil bo`lgan moddalar va halok bo`lgan 
mikroorganizmlar ham oziq bo`ladi.
Odamlar hayot faoliyatlarida mikroorganizmlardan niqoyatda ko`p
foydalanadilar. Masalan metallurgiyada mikroblar metallni eritma qoliga 
keltirishda, rudalar tarkibidan metallni ajratib olishda, katta rol’ o`ynaydi. 
Mikroorganizmlar orqali metallni ajratib olish usuli mexanik usul bilan metallni 
ajratib olishga qaraganda ancha arzon. Mikroorganizmlar metallarni faqat eritma 
holiga keltirmasdan, balki ularni tabiiy holda ham hosil qiladi. Olimlarning 
fikricha temir-ruda konlari asosan mikroblar ishtirokida hosil bo`lgan, chunki 
temir-ruda konlarida temir bakteriyalar ko`p topiladi. Temir bakteriyalar singari 
oltingugurt bakteriyalar faoliyatida oltingugurt ham hosil bo`ladi. 
CHirituvchi mikroorganizmlar o`lgan hayvonlar murdasini, o`simliklar 
qoldiqlarini parchalab, yer yuzini tozalaydi va tabiatdagi moddalarning 
almashinishida ishtirok etadi. Hozirgi vaqtda chuchuk suv miqdori dunyoda 
nihoyatda kam va umumiy yer yuzidagi suvning 0,3 % ini tashkil qiladi. 
SHuning uchun sanoatda ishlatilgan va ifloslangan chuchuk suvlarni tozalashga 
alohida ahamiyat beriladi.Bunda ham mikroblar keng ishtirok etadi, ya’ni 
biologik usul keng qo`llanadi. Masalan, qog’oz fabrikalaridan chiqayotgan 
chuchuk suvlar o`simliklar hujayralari va qog’oz parchalari bilan ifloslangan 
bo`ladi. SHu suvni tozalash uchun tsellyuloza parchalaydigan mikroorganizmlar 
bilan katta idishlarga yuboriladi. Ifloslangan suv shu idishlardan o`tguncha 
mikroorganizmlar faoliyati orqali tsellyuloza parchalanadi. 
Metan gazini parchalaydigan mikroorganizmlardan ko`mir konlarida ham 
foydalaniladi. Ma’lumki, metan gazi shaxtalarda to`planganda portlash hodisasi 
ro`y berishi mumkin. Bu hodisaning oldini olish uchun shaxtalarga yuborilgan 
havoga metan gazini parchalaydigan mikroorganizmlar ham qo`shiladi. 
Mikroorganizmlar 60% gacha metan gazini shaxtalarda parchalab, havoni 
tozalaydi va portlashdan saqlaydi. 
Ular ma’lum muhitda biokimyoviy energiyani elektr energiyasiga 
aylantiradi.Bioelementlar ilgari ham bor edi. Ammo so`nggi vaqtlarda ba’zi 
joylarda 
bioelement 
bakteriyalari, 
atom 
bakteriyalaridan 
ham 
ko`p 
foydalanilmoqda. Masalan dengizdagi mash’allarda, avtomatik gidrolakatorlarda 
mikroorganizmlar hosil qiladigan bioenergiyadan keng foydalaniladi. 
Hayvonlarning oziq ratsionida oqsilning ahamiyati katta, shuning oqsil 
manbalarini 
topish 
bilan 
agronomlar, 
zooinjenerlar, 
kimyogarlar 
va 
mikrobiologlar muttasil shug’ullanib kelmoqdalar. Hozirgi vaqtda oqsilni 
ko`paytirish 
manbaalaridan 
biri 
mikroorganizmlardir. 
Sanoatda 
mikroorganizmlarning o`sishi, rivojlanishiga yilning fasllari va ob-havoning 
o`zgarishi ta’sir etmaydi. Ularning oziqlanishi uchun har xil moddalarni ishlatish 
mumkin. Masalan, gidroliz sanoatida sheluxa gidrolizlanganda, shakarli 
moddalar hosil bo`ladi. Bu moddalarga achitqi mikroorganizmlar berilganda, ular 
shakar moddalarni ovqat sifatida ishlatib, rivojlanadi va ko`payadi. 
Mikroorganizmlarni ko`payishi bilan muhit oqsilga boy bo`ladi. SHakarli 
moddalar tugashi bilan mikroorganizmlar halok bo`ladi, ammo muhit 

---

57 
mikroblarga to`lib oqsil moddalarni 45% gacha boyitadi. Suv va quruq moddalar 
ajratilganda oqsil sifatida quruq achitqilar ratsionlarga qo`shiladi.Saxaromitsetlar 
achitqilari boshqa tirik jonzotlarga nisbatan oqsilni ko`proq tashkil qiladi. 
Masalan, 500 kg vaznli sigir organizmi bir sutkada 0,5 kg oqsil hosil qiladi, 500 
kg achitqilar esa bir sutkada 50 t oqsil sintez qiladi.
Mikroorganizmlar hayot faoliyati asoslarini aniq bilish yuqorida aytib 
o`tilgan sanoatlar asosidagi texnologik jarayonlardan ratsional foydalanishniig 
muhim sharti ekanligi tabiiydir. Bunday bilim bo`lmasa, mikroorganizmlardan 
ratsional foydalanib va qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ular yordamida qayta 
ishlab, kerakli tomonga yo`naltirib bo`lmaydi. 
Mikroorganizmlar tibbiyotda ham muhim ahamiyatga ega. O`z vaqtida 
Pasterning yuqumli kasalliklar ustida olib borgan ishi bilan boshlangan va 
keyinchalik juda ko`p mashhur mikrobiologlar tomonidan davom ettirilgan 
tibbiyot mikrobiologiyasida shunchalik behisob material to`plandiki, bu 
shubhasiz, "... mana shu mikroskopik, lekin shafqatsiz dushman ta’sirida butun-
butun oblastlar halqlarini qirib bitiradigan va qisqa vaqt ichida yuzlab, minglab 
odamlarning yostig’ni quritadigan xavfli epidemiya paydo bo`ishini ko`rsatadi. 
Ko`rinmaydigan bu dushmanga qarshi ko`rash choralarini qidirish, Mqadimdan 
bakteriologiya fanining muhim va qiziqarli vazifalaridan biri hisoblanib kelgan. 
Bu sohada erishilgan yutuqlar hammaga ma’lum: bo`lar meditsina fanida yangi 
davr ochilganligidan dalolat berdi va jamiyatdagi ko`pchilik o`rtasida
mikrobiologiyaga qiziqish uyg`otishga yordamlashdi.