Lev Tolstoy. Iqrornoma
www.ziyouz.com
kutubxonasi
4
BOSILMAGAN ASARGA MUQADDIMA
Men pravoslav xristian dini ruhida cho‘qintirilganman va tarbiya topganman. Bolaligimdan
boshlab, keyin esa butun o‘smirligim va yoshligim mobaynida meni diniy ruhda tarbiya qilishdi.
Ammo men 18 yoshga to‘lib, dorilfununning ikkinchi kursini bitirganimda menga o‘rgatgan
narsalarining hech qaysisiga ortiq ishonmay qolgandim.
I
Ba’zi bir xotiralarimga qarab hukm qilinsa, men hech qachon menga o‘rgatgan narsalariga va
kattalarning mening huzurimda qilgan iqrornomalariga jiddiy ishongan emasman. Ularga faqat
ishonqirab qarardim xolos, ammo bu ishonqirashning zamini juda bo‘sh edi.
Esimda, men o‘n bir yoshda edim — allaqachon olamdan ko‘z yumgan Volodenka M. degan bir
gimnaziya talabasi
yakshanba kuni biznikiga kelib, gimnaziyada kashf etgan bir gapni katta yangilik
sifatida gapirib berdi. Kashfiyot shundan iborat ediki, Xudo yo‘q va bizga o‘rgatgan narsalarning
hammasi behuda gaplar (bu 1838 yilda bo‘lgan edi). Esimda, akalarim bu yangilikka qiziqib qolishdi
va meni maslahatga chaqirishdi. Yana esimdaki, biz hammamiz ancha hayajonga tushdik va bu
gaplarni juda g‘alati va bo‘lishi mumkin gaplar tarzida baholadik.
Yana esimda — akam Dmitriy dorilfununda o‘qib yurgan kezlarida
birdan uning tabiatiga xos
jo‘shqinlik bilan dinga berilib qoldi va hamma ibodatlarga qatnay boshladi, ro‘za tutdi, ozoda va
pokiza hayot kechira boshladi. Shunda biz hammamiz, hatto kattalar ham tinimsiz tarzda uning ustidan
kulib yurdik va uni negadir Nuh deb atadik. Esimda, o‘sha kezlarda Qozon dorilfununining mutavallisi
bo‘lgan Musin-Pushkin hammamizni tantsa tushgani uyiga taklif qilgan edi. Akam borishdan bo‘yin
tovladi. Shunda u istehzo bilan Dovud ham kema oldida raqs tushgan deb, akamni ko‘ndirishga urinib
ko‘rdi. O‘sha kezlarda kattalarning bunaqa hazil-huzullari menga ancha ma’qul tushgan edi. Men
ulardan bitta xulosa chiqardim — diniy kitoblarni o‘qish kerak, ammo bularning
barini haddan ziyod
jiddiy qabul qilmaslik kerak. Yana shu narsa xotiramdaki, men juda yoshligimda Volterni o‘qiganman
va uning istehzolaridan norozi bo‘lish o‘rniga ularni o‘qib, kayfim chog‘ bo‘lar edi.
Mening dindan qaytishim bizga o‘xshagan o‘qimishli odamlar o‘rtasida qanday sodir bo‘lgan va
bo‘layotgan bo‘lsa, xuddi shunday ro‘y berdi. Mening nazarimda, ko‘p hollarda bu quyidagicha sodir
bo‘ladi shekilli: hamma qanday yashasa, ayrim-ayrim odamlar ham shunday yashaydi. Hamma esa
shunday ibtidolar asosida hayot kechiradiki, bu ibtidolarning diniy e’tiqodlarga aloqasi yo‘qqina emas,
balki ko‘p hollarda
ularga butkul zid hamdir, diniy e’tiqodlar tirikchilikda ishtirok etmaydi, boshqa
odamlar bilan muloqotda bo‘lganingizda hech qachon diniy e’tiqodlarga ro‘para kelmaysiz va o‘z
hayotingizda ham hech qachon undan bahramand bo‘lishingizga to‘g‘ri kelmaydi; diniy e’tiqodlarga
kundalik hayotdan olisda va unga bog‘liq bo‘lmagan holda sig‘inasiz. Agar unga to‘qnash kelib
qolsangiz, faqat hayot bilan bog‘liq bo‘lmagan tashqi hodisadek muomalada bo‘lasiz.
Odamning hayotiga qarab, uning ishlariga qarab, uning Xudoga ishonish-ishonmasligini
bilib
bo‘lmaydi. Avvallari shunaqa edi, hozir ham shunday. Mabodo bordi-yu, pravoslav dinidagi odam
bilan uni inkor etuvchi kas o‘rtasida biron-bir tafovut bo‘lsa, bu dindor odamning foydasiga bo‘lmaydi.
Avvallari bo‘lgani kabi hozirgi paytda ham pravoslav mazhabini tan oluvchilar va uni o‘zlarining
imoni deb bilganlarning ko‘pchiligi aqli noqis, bag‘ritosh va vijdonsiz odamlardir. Ular haddan ziyod
o‘zlariga bino qo‘yishgan. Donolik, to‘g‘rilik, nomus, ochiqko‘ngillilik va diyonat esa ko‘pincha
o‘zlarini dinga ishonmaydigan deb tan oluvchilar o‘rtasida uchraydi.
Maktablarda diniy kitoblarni o‘qitadilar va shogirdlarni cherkovga qatnashga undaydilar;
mansabdorlardan ibodatga qatnashlari haqida guvohlik talab qilinadi.
Ammo ortiq biron joyda
o‘qimaydigan, biron davlat ishida xizmat qilmaydigan bizning toifamizdagi odam hozirgi paytda ham,
o‘tgan zamonlarda esa inchunin, o‘nlab yillar mobaynida xristianlar orasida yashayotganini biron
