Microsoft Word kartografiya doc

12-rasm. 
Mah’mud Qoshg’ariy tuzgan dun
ё
kartasi.
 

---

23
H.Hasanovning fikricha, Qoshg’ariy wzidan bir oz vaqt oldin wtgan ulug’ olim Beruniy asarlaridan 
foydalangan va boshqa malumotlar qwshib, Wrta Osi
ё
geografiyasining rivojlanishiga katta h’issa qwshgan.
Kartografiya soh’asida yuqoridagi olimlar tomonidan va muallifi nomalum bwlgan «Hudud al-olam» 
asaridagi kartalarning mazmunini va ularda tasvirlangan h’ududlar taqqoslanilsa, ulardagi bir-biriga 
wxshashlik seziladi. Bu kartalar Sharq kartografiyasining dastlabki eng nodir namunalari bwlib, dun
ё
kartografiyasini rivojlanishiga katta h’issa qwshgan. 
1209 yilda xurosonlik Muh’ammad Najib Bakron Xorazm shoh’i Alovuddin Muh’ammal ibn Takashga 
Dun
ё
kartasini tuzib bergan, kartada izoh’ sifatida «Jah’onnoma» kitobini 
ё
zib bergan. U wz kartasini va 
izoh’nomasini 
ё
zishda Beruniy va 
İ
staxriylarning asarlaridan foydalanilganligini aytadi. 
N.Bakronning kartasi
katta gazlamaga chizilgan. Kartadagi shartli belgilar twg’risida u shunday deb 
ё
zgan: «… kichik doiralar shah’arlar wrnidir». Bu doirachalar 
ё
niga wsha shah’arlarning nomi 
ё
zilgan. 
Dengizlar yashil rangda, nomi esa qizil rangda, dar
ё
va soylar qizil chiziqlar bilan, nomlari esa qizil rangda, 
tog’lar twq qizil rangda, chwllar, qumliklar va toshloq erlar sariq rangda, shimoldagi qorli wlkalar oq rangda 
tasvirlangan. 
Kartografiya fani uchun bu kartaning ah’amiyati shundaki, kartada parallellar va meridianlar berilgan, 
bu esa sharq kartografiyasida deyarli birinchi voqea edi. Afsuski bu no
ё
b karta saqlanib qolinmagan. Lekin 
unga izoh’ bergan, «Jah’onnoma» h’ozirgi vaqtda mavjud. 
XV asrning birinchi yarmi Wrta Osi
ё
va Xuroson tarixida uyg’onish davri, iqtisodi
ё
t va madaniyat, 
savdo-sotiq, fan va qurilish yuksalgan davr bwlib h’isoblanadi. Shu davr geograf-say
ё
h’laridan biri Xofizu 
Abru, uning asli ismi Shah’obiddin Abdulloh’ ibn Lutfilloh’ al-Xavofiy (1362-1431). U temuriylar saroyi 
tarixchisidir. U wzining asarlariga bazan ilova tariqasida ayrim h’ududlarni kartasi 
ё
ki shah’arlar sxemasini 
h’am chizib kwrsatgan (wsha davrda karta, plan va sxemalarni suratlar deb yuritilgan). Bu suratlar ichida eng 
muh’imi «Dun
ё
kartasidir». Bu kartaning wlchami 34-45 sm bwlib, unda graduslar twri chizilgan. Wrta asr 
sharqda tuzilgan kartalarning faqat uchtasida, yani Najib Bakron kartasida (1209 yil), Xandalloh’ Kazviniy 
kartasida (1340 yil) va Xofizu Abru kartasida (1420 yil) graduslar twri bwlgan. Xofizu Abru kartasida graduslar 
twrlari doiraning ichidan h’am, chekkasidan h’am, h’ar 5
0
dan meridian va parallellar wtkazilgan. Kartada Er 
shari etti iqlimga bwlinib, ularning chegaralari kengliklar bilan 0
0
dan 70
0
gacha kwrsatilgan, shimolroq 
h’ududlar esa h’ar 7-8
0
orasida tasvirlangan. Bu kartaning bir nusxasi Britaniya muzeyida, bitta nusxasi esa 
Toshkentda saqlanmoqda. Bu dun
ё
kartasini prof. H.Hasanov – Xofizu Abruning shoh’ asari deb juda katta 
bah’o berib, sharq kartografiyasida fah’rlansa arzigulik asar ekanligini takidlaydi. Shunday qilib, Beruniy, 
Najib Bakron va Xofizu Abru kartalari sharq kartografiyasini dun
ё
ga tanitgan asarlardir (13-rasm). 
Kartaning matematik asosi bwlgan geografik koordinatalari, yani kenglik va uzoqliklar juda kwp vaqt 
davomida wsha davr olimlari orasida 0
0
li meridian qaerdan wlchanadi, degan savolga bir xil aniq javob 
bermagan. Shu nuqtai nazardan Ulug’bekning «Ziji Kuragoniy» jadvali h’am shu masalaga aniqlik kiritmagan. 
Masalan buyuk astronom Gipparx (miloddan avvalgi II asrda yashagan) Rados oroli bilan 
İ
skandariya 
shah’ridan wtgan uzunlikni boshlang’ich meridian qilib olgan. Undan swng Marin Tirskiy va Ptolomey 
«Ostrava Blajenn
ı
x» (Saodat orollari) ni boshlang’ich meridian qilib belgilagan.

---

24