Microsoft Word kartografiya doc

2.4. Wrta asrlarda Evropada kartografiya 
Dengizda kemachilikning rivojlanishida (ayniqsa Wrta dengizida savdo-sotiq ishlarini olib borishda) dengiz 
navigatsiya kartalari -portolonlarning ah’amiyati kattadir. 
XV asrlarda g’arbda kartografiyaning rivojlanishida kitob bosish va 
wymakorlik usullarining ah’amiyati katta bwldi. Dastlabki bosma ravishda paydo 
bwlgan karta 1472 yilga twg’ri keladi. 
Buyuk geografik kashfi
ё
tlar davrida kartografiya Evropada ancha 
rivojlandi. Ayrim h’ududlarni boshqarish, savdo-sotiq ishlarni olib borish uchun 
maxsus kartalar tuzila boshlandi. G’arbda XVI asr wrtalarida kompas 
ё
rdamida 
oddiy wlchash usuli bilan olingan topografik planlar vujudga keldi. 
Dengiz kemachiligini rivojlantirish va yangi erlarni bosib olish uchun 
dengiz va okean kartalarini yaratish zaruriyatlari tug’ildi. Undan tashqari, Er 
shari kartasini tuzish uchun kartografik proektsiyalar yaratilib, Ptolomey 
atlasidagi kartalarni yangilash zaruriyati paydo bwldi. 
1570 yilda flamandriyalik Avraam Orteliy «Er shari manzarasi» nomli asar 
yaratib, unga 53 ta karta kiritgan edi. Bu davrda yashab ijod qilgan ulug’ 
kartograflardan flamandriyalik Gerard Merkatorning (1512-1594) tuzgan «Dun
ё
kartasi»ni (1569) ah’amiyati katta. Bu karta teng burchakli tsilindrik proektsiyada 
tuzilib, dengizda suzish uchun mwljallangan edi. Merkator Dun
ё
kartasi bilan 
birga Dun
ё
atlasini yaratdi (1585 y). Undagi kartalar mazmuni, aniqlik darajasi 
va zamonaviyligi bilan wsha zamon talabiga javob beradigan yangi asar edi. U 
atlas
terminini birinchi bor ishlatgan. XVII asr wrtalarida kartografiya bwyicha 
qilingan ishlar ichida Sansonning «Frantsiya manzarasi» (1650 y) nomli atlasi 
diqqatga sozovardir. Dengiz navigatsiya karta va atlaslari ichida Vagenerning 
(1584-1585) ikki jildli «Dengiz atlasi» sermazmunligi bilan ajralib turadi. 
XVII asrlarda G’arbiy Evropada yirik formatli atlaslar nashr qilish ancha 
rivojlanadi. Niderlandiyada bir necha jilddan iborat katta formatli atlas yaratildi 
va bir necha tilda nashr qilindi. Lekin bunday atlaslar ilmiy nuqtai nazardan va 
mazmun jih’atdan mukammal emas edi. Chunki bunday asarlar ayrim shaxslar 
- nashrchi va xususiy korxonalarda tay
ё
rlanar edi. 
Rossiyada h’am kartografiya XVI-XVII asrlarda birmuncha ywlga qwyila 
boshlandi. Rossiyada Petr I davrigacha karta- chert
ё
jlar (chizmalar) deb yuritilar 
edi. 
Dastlabki chert
ё
jlar twplami Moskva va uning atrofiga bag’ishlangan va 
1553 yilda B.A.Ribakov tomonidan tay
ё
rlangan. 1600 yilda «Moskva davlatining 
katta chert
ё
ji» tay
ё
rlandi. Bu kartada Moskva davlatining h’ududi twliq wz 
ifodasini topgan. 1627 yilda bu asarni ikkinchi nashri chop etilib «Katta chizma 
kitobi» nomi bilan nashrdan chiqdi, unda mamlakat geografiyasi yangidan 
tasvirlangan. 

---

27
Wsha davrda Rossiyada olib borilgan s
ё
mka ishlariga kartograf 
İ
van 
Kirilov rah’barlik qildi. Uning bevosita ishtirokida «Rossiya imperiyasining atlasi» 
(1737 y) nashr qilindi. 
1800 yillardan boshlab g’arbda va Rossiyada yirik masshtabli kartalar semka qilishga kirishildi va maxsus 
davlatning geodezik-kartografik korxonalari tashkil qilina boshlandi. Shu bilan birga dengiz navigatsiya 
kartalarini tuzib, nashr qilish h’am ywlga qwyildi. Shu bilan bir qatorda mavzuli kartalar h’am tuzila boshlandi. 
Masalan, tabiiy kartalar tuzish ywlga qwyilib, magnit og’ishining wzgarishini, iqlim wzgarishini kwrsatuvchi 
kartalar shular jumlasidandir. Germaniyada Gumbolt tomonidan iqlim kwrsatkichlari tasvirlangan kartalar, 
Rossiyada V.Dokuchaev tomonidan tuproq kartalari tuzilib chop etildi.
Shuni takidlash kerakki 
Kartografiya
fan sifatida XIX asrdan shakllana 
boshlandi, unga qadar u geografiya bilan birga wrganilib kelingan, lekin 
kartografiya fani shakllansa-da uning wrganish obekti h’ar xil talqin qilinar edi. 
Masalan, rus geodezisti V.V.Vitkovskiy wz kitobida kartografiyani kartografik 
proektsiyalar twg’risidagi fan deb qaragan. 
Wrta Osi
ё
h’ududlarini kartaga tushirishda rus geograf-sa
ё
h’atchilarining 
xizmatlari h’am bwlgan. Wsha vaqtda Sibir erlarining Rossiya tomonidan bosib 
olinishi va u erlarni wzlashtirish uchun kartalar tuzish zaruriyatlari tug’ildi. 
Tobolskdan chiqqan mashh’ur kartograf Sem
ё
n Remezov tomonidan, “Sibir 
erlarini chizma kitobi” nomli kartalar twplami (23 kartadan iborat) birinchi marta 
1701 yilda Rossiyada atlas sifatida chop etildi. Bu atlas aniqligi jih’atdan G’arbiy 
Evropa kartalaridan ancha past darajada bwlsa-da, mazmun jih’atdan ancha 
yuqori edi - deb 
ё
zadi K.A.Salishev. 
XVIII asrgacha Rossiyada h’am kartografiya wz h’olicha davlat 
tassarrufidan tashqarida ish olib bordi. Shuning uchun bwlsa kerak, bu soh’a 
ancha sust rivojlandi.