Microsoft Word kartografiya doc

2.6. Wzbekistonda kartografiya va uni rivojlantirish istiqbollari 
Boshqa fanlar qatori Wzbekiston kartografiyasi h’am wz tarixiga ega. 
Dun
ё
kartografiyasining rivojida ajdodlarimiz Xorazmiy, Beruniy, Mah’mud 
Qoshg’ariy, Xofizu Abru, Mirzo Ulug’bek va boshqalar qoldirgan ilmiy meros 
h’ozirgi kunda h’am muh’im ah’amiyatga ega. Allomalarimiz boshlagan ilmiy 
izlanishlar wz natijalarini bermoqda. 
Hozirgi vaqtda Wzbekiston h’ududi yirik masshtabli topografik, obzor 
topografik va obzor kartalar bilan twliq taminlangan. Bu kartalar turli xil 
loyih’alash ishlarida, h’arbiy soh’alarda h’ar xil mavzuli karta va atlaslar 
tuzishda asosiy kartografik manba bwlib xizmat qilmoqda. 
Wzbekistonda Oktyabr twntarilishidan swng kartografiya soh’asidagi 
asosiy ishlar 
İ
kkinchi Jah’on urushidan swng boshlandi desa bwladi. Lekin unga 
qadar h’am respublikamiz h’ududining kwpchillik qismi yirik masshtabli, 
topografik kartalar bilan taminlangan edi. Shu bilan bir qatorda maktablar uchun 
wquv tabiiy geografik kartalari h’am chop etilgan. Respublikamiz h’ududi sobiq 
İ
ttifoqda chop etilgan yirik kartografik atlaslarda h’am wz aksini topgan. Bazi 
ekspeditsiyalarning materiallari asosida h’am Wzbekiston h’ududining mavzuli 
kartalari tuzilgan ulardan ilmiy h’amda amaliy soh’alarda foydalanilgan. 
İ
kkinchi 
Jah’on urushidan swnggi datlabki yillarda kwproq wquv kartalar tuzib nashr 
qilishga etibor berilgan edi. 

---

31
1960 yillardan boshlab soh’alar bwyicha mavzuli kartalar tuzishga 
kirishildi. 1961 yilda respublika qishloq xwjalik vazirligiga qarashli 
«Wzgiprozem» (Wzbekiston davlat er loyih’alash instituti) ning kartografiya 
fabrikasida 1:1 mln. masshtabli Wzbekistonni qishloq xwjaligi kartasi chop 
etilib, mavzuli kartalar nashr qilishni boshlab berdi. 
1963-1965 yillarda yana wsha Wzgiprozem institut xodimlari tomonidan 
respublikamizning 21 ta devoriy kartalari (geologiya, geomorfologiya, landshaft, 
tuproq, geobotanika, gidrografiya, ah’oli, qishloq xwjalik, paxtachilik, 
chorvachilik, sel va qor kwchkilari, yaylov, transport kartalari va boshqalar) chop 
etildi va Wzbekiston bu soh’ada boshqa mamlakatlardan ilgarilab ketdi.. 
1963 yili respublikamizning birinchi ilmiy malumotnomali atlasi Wzbekiston atlasi chop etildi (Atlas bosh 
muh’arriri prof. L.N.Babushkin). Atlasda respublikamizning tabiiy sharoiti va resurslari twliq wz aksini topgan, 
natijada butun Wzbekiston va ayrim h’ududlarning tabiiy sharoiti va resurslarini wrganish h’amda unda 
tasvirlangan tabiiy h’odisalarning dinamikasi, rivojlanish jara
ё
ni twg’risida malumotlar olish imkoniyati tug’ildi. 
Yuqorida aytib wtganimizdek, atlasda asosan respublikamizning tabiiy sharoiti va resurslari aks ettirilgan. 
İ
jtimoiy-iqtisodiy kartalar berilmaganligi uchun uni respublikaning tabiiy geografik atlasi desa h’am bwladi. 
Atlas kartalari orasida original ilmiy va amaliy ah’amiyati katta kartalar 
juda kwp. Shunday kartalardan «L
ё
s va l
ё
sli jinslarni chwkishi», «Artezian 
h’avzalar, mineral va termal suvlar», «Agroiqlim kartasi», «Gidrografiya» kartasi 
va boshqalarni aytib wtish zarur. 
1980-1981 yillari Toshkent Davlat universitetining (h’ozirgi WzMU) 
geodeziya va kartografiya kafedrasi xodimlari geograflar bilan h’amkorlikda 
Wrta Osi
ё
respublikalari ichida birinchi bwlib wzbek va rus tillarida 
respublikamizning wquv geografik atlasini yaratdilar (bosh muh’arrir 
T.Mirzaliev). Mazkur atlas (asosiy kartalar masshtabi 1:3,5 mln. va 1:5 mln.) 
umumtalim maktablarida wquvchilar wz respublikasining si
ё
siy-mamuriy 
bwlinishi, tabiati, ah’olisi, xwjaligi, madaniyatini wrganishlari uchun 
mwljallangandir.
1983-1985 yillarda respublika h’ukumatining maxsus qarori bilan 
Wzbekiston Fanlar akademiyasining Geografiya bwlimi xodimlari va respublika 
olimlari ishtirokida 2 jilddan iborat yirik geografik ilmiy-malumotnomali kompleks 
atlas (bosh muh’arrir prof. Z.Akromov va masul muh’arrirlar: T.Mirzaliev va 
A.Rafiqov) tuzilib chop etildi. Bu fundamental asar 300 dan ortiq kartani wz 
ichiga olgan. Atlas tuzishda 30 dan ortiq tashkilotlar va 150 tadan kwproq 
mualliflar ishtirok etgan. Atlasda respublikamizning tabiiy sharoiti va resurslari, 
ah’olisi, xwjaligi, fani va madaniyatiga kartografik usulda etarli darajada 
malumot berilgan. 
1984 yilda Toshkent shah’rining 2500 yillik yubileyiga bag’ishlangan 
«Toshkent shah’arini geografik atlasi» yaratildi. Atlasda shah’ar va shah’ar 
atrofining tabiiy sharoiti, ah’olisi, sanoati, qishloq xwjaligi, transporti, madaniyati 
va tarixi twliq wz aksini topgan. 
1984 yili «Wzgiprozem» kartografik fabrikasi tomonidan chop etilgan 
«Wzbekiston agrosanoat kompleksining albomi» (atlas desa h’am arzigulik), 
respublikamizning qishloq xwjaligi va agrosanoati twg’risida h’ar taraflama 
malumot bera oladigan asardir. Shu bilan birga respublikada aerokosmik 
manbalardan foydalanib, kartalar tuzishga kirishilib «Priroda» (Moskvadagi 

---

32
Butun ittifoq institutining Toshkentdagi filiali) instituti tomonidan Wzbekiston va 
Wrta Osi
ё
dagi boshqa respublikalar uchun h’ar xil masshtabdagi tabiiy 
geografik soh’alar bwyicha wrta masshtabli mavzuli kartalar tuzilib chop etildi. 
Respublikada kartografiya fanining ilmiy va wquv-uslubiy soh’alariga 
bag’ishlangan ilmiy asarlar yaratildi. Masalan, «Wzbekistonda kompleks va 
tematik kartografiya» (1987), «Wzbekistonda atlas kartografiyasi» (1990),
«Kosmos xalq xizmatida» (1987) va boshqa monografiyalar, h’amda wquv 
qwllanmalar: «Topografiya asoslari» (1964 y.), «Topografiya va kartografiya 
asoslari», «Geografik kartalardan foydalanish» va boshqalar shular 
jumlasidandir. 
Respublika kartografiyasining rivojlanishida mamlakatimizda olib borilgan 
ilmiy tadqiqot ishlarining ah’amiyati kattadir. Bu soh’ada Wzbekistonda yashab 
ijod qilgan kartograf olimlarni (landshaft va gidrologik kartografiyada) 
Ch.V.Galkov va (iqlim kartalari bwyicha) E.G.Brodskiylarning xizmatlarini eslab 
wtish wrinlidir. 
Respublika kartografiyasining rivojlanishida, ayniqsa atlas kartografiyasini rivojlantirishda, respublika ijtimoiy-
iqtisodiy kartografiyasining shakllanib, taraqqiy etishida olimlarimizning xizmatlari katta. Mamlakatimizda 
paxtachilik kartografiyasini yaratishda A.Egamberdiev, agrosanoat majmuini kartaga tushirishda 
A.Bozorboev, tabiatni muh’ofaza qilish soh’asini kartografiyalashda J.Qoraboev, ah’olini h’ududiy 
joylashishini wrganishda kosmik suratlardan foydalanish bwyicha L.G’ulomovaning ilmiy ishlari diqqatga 
sazovordir. Kartografiyaning eng muh’im soh’alari bwlgan bah’olash va bashorat qilish kartografiyasining 
shakllanishida T.Qoraboevaning xizmatlari kam emas. Respublika ah’oli kartografiyasini yaratishda 
J.Nazirov, tibbi
ё
t-geografik kartalarini yaratishda Sh.Muh’iddinovning, tuproq kartografiyasini rivojlanishida 
aerokosmik suratlardan foydalanish bwyicha X.Murodovning, qishloq xwjaligida yirik va wrta masshtabli 
kartalardan foydalanish bwyicha K.Gadoevning, meliorativ kartografiya soh’asini shakllanishida 
ё
sh 
olimlardan E.Safarovlarning xizmatlari aytib wtish wrinli. 
Respublikamiz mustaqil bwlganidan swng Toshkent kartografiya fabrikasi 
mamlakatimiz wrta maktab wquvchilarini karta va atlaslar bilan taminlashni wz 
zimmasiga olib 1:1 mln. masshtabli «Wzbekistonning si
ё
siy-mamuriy kartasi», 
«Tabiiy geografik» karta, «
İ
qtisodiy» karta, «
İ
qlim» kartasi, «Ah’oli» kartasi, 
Wzbekistonning 
ё
zuvsiz va 1:1 mln. masshtabli kartalar tizimini va boshqa 
kartalarni chop etib, respublikamiz maktablarining kartaga bwlgan eh’ti
ё
jlarini 
malum darajada taminlamoqda. 
1992 yili WzRFA Geografiya bwlimi tomonidan chop etilgan 
«Wzbekistonning ekologik kartasi» bu soh’adagi yirik kartografik asardir. Undan 
mamlakatimiz ekologiyasi bilan bog’liq bwlgan muammolarni h’al etishda 
foydalanib kelinmoqda. Yuqorida aytib wtilgan va tilga olinmagan kartografik 
ishlarni ijobiy bah’olash bilan bir qatorda kelajakda respublikamiz kartograflari 
va geograflari oldida turgan dolzarb muammolar wz echimini kuta
ё
tganini aytib 
wtish zarur. 
Yuqorida takidlaganimizdek, mamlakatimiz tabiiy sharoiti va resurslarini 
wrganish, tabiatini muh’ofaza qilish, xalq xwjaligiga taalluqli bir qancha kartalar 
chop etilib, ulardan amali
ё
tda keng foydalanilmoqda. Mamlakatimiz 
geografiyasini wrganishda 1999 yili Respublika Vazirlar Mah’kamasining 
maxsus farmoni bilan «Wzbekistonni geografik atlasi» chop etildi (bosh 
muh’arrir T.Mirzaliev). Shu bilan bir qatorda Toshkent kartografiya fabrikasi 
tomonidan 8 va 9-sinflar uchun wquv geografik atlaslar bosilib chiqdi, bu esa 
wquv kartografiyasiga katta h’issa bwlib qwshildi.

---

33
Lekin mamlakatimizning tabiiy resruslari, yani er osti boyliklariga, 
ekologiyasiga h’amda ijtimoiy-iqtisodiy muammolariga tegishli bwlgan zaruriy 
mavzuli kartalar chop etilganicha ywq. Shu bois, respublikamiz kartografiyasi 
oldida quyidagi muammolar turibdi: 
1. Sobiq 
İ
ttifoq davrida chop etilgan karta va atlaslarda respublikamiz er 
osti boyliklari va ularni zaxiralari twliq wz aksini topgan emas. Shuning uchun 
vatanimizning tabiiy boyliklarini etarli darajada aks ettiruvchi kartalarni 
yaratishimiz zarur. Masalan, Wzbekistondagi 
ё
qilg’i-energetika resurslari (neft 
va gaz zah’iralari, ularni qazib chiqarilishi, qayta ishlanishi, sifati, yirik gaz va 
neft quvurlari, kwmir zah’iralari va qazib chiqarilishi, gidroenergetika resurslari, 
ё
qilg’i va suv bilan ishlaydigan elektrostantsiyalar) ning h’ozirgi zamon talabiga 
mos kartalarini yaratiish zarur, shunda keng ommaga bu boyliklar twg’risida 
malumotlar berish bilan bir qatorda chet el sarmoyadorlarini bu soh’adan 
twlaroq xabardor qilgan bwlamiz. 
2. Respublikamiz qishloq xwjaligida yangi tipdagi xwjaliklar va korxonalar 
vujudga kelmoqda. Natijada erdan foydalanish jara
ё
ni h’am wzgarmoqda. 
Erdan foydalanish va soliq solish si
ё
satini yuritish uchun respublikamizda 
Erlarni kadastrlash jara
ё
ni olib borilmoqda. Erlarni kadastrlash va kartaga 
tushirish bilan bog’liq bwlgan dolzarb masalalarni h’al qilish zarur. Bu soh’ada 
Wzbekiston Vazirlar Mah’kamasining 1996 yil 31 yanvar qarori aloh’ida wrin 
tutadi. Shu munosabat bilan oldingi «Wzgeodeziya» tashkiloti 
«Wzgeodezkadastr» ga aylantirildi. Bundan bu
ё
n bu tashkilot geodeziya va 
kartografiya bilan bir vaqtda er kadastri va uni kartaga tushirish bilan h’am 
shug’ullanadigan bwldi. Shu munosabat bilan kartograflar oldida turgan 
muammolardan biri Erlarni kadastrlash va h’ar xil masshtabdagi xwjalik, tuman 
va viloyat Er kadastr kartlarini yaratishdan iboratdir. 
3. Mamlakatimizda ekin maydonlarining strukturasining wzgarishi (paxta 
yakkah’okimligiga chek qwyilib, g’alla, sabzavot, kartoshka va boshqa ekin 
maydonlarining kengayishi) qishloq xwjalik maqsadlari uchun yangi tipdagi sifat 
va miqdor kwrsatkichlarini wz ichiga oluvchi, erdan foydalanish va erning 
meliorativ h’olatini yaxshilash chora-tadbirlarini kwrsatadigan, erlarni malum 
maqsadlar uchun bah’olaydigan va bashorat qilinadigan kartalar tuzishni vaqt 
taqozo qilmoqda. 
4. 
Mamlakatimizda shirkat, deh’qon xwjaliklari va fermerlik h’arakati 
rivojlanib bormoqda, yangi-yangi qwshma korxonalar tuzilmoqda. Lekin 
bularning birortasi h’am respublikamiz kartalarida aks etganicha ywq. Bunday 
kartalarni yaratish va chop etish kartografiyani asosiy dolzarb vazifalaridan 
biridir. 
5. Respublikamizdagi demografik jara
ё
nlar h’amma vaqt h’am kartalarda 
twliq wz aksini topma
ё
tir. 
İ
lgarilari bu soh’aga oid kwpgina malumotlarni kartada 
tasvirlash imkoniyati ywq edi. Endi mustaqillik sharoitida demografik jara
ё
nlarni 
aks ettiruvchi kartalarni chop etish h’uquqiga egamiz. Shuning uchun 
Wzbekistondagi demografik jara
ё
nlarning wziga xosligini h’isobga oladigan, 
demografik muammolarni wzida aks ettiradigan kartalar seriyasini va 

---

34
respublikaning Ah’olishunoslik atlasini yaratish va chop etish vaqti keldi, deb 
h’isoblaymiz.
6. Respublikamizdagi oliy va wrta maktablar, akademik-litsey va kollejlar 
uchun zarur bwlgan karta h’amda atlaslarning turini va sifatini tubdan yaxshilash 
zarur. Bizningcha, bu borada birinchi navbatda «Wzbekistonning wquv tarixiy 
atlasi» ni, respublikaning «Kompleks wquv geografik atlasi» ni, devoriy tarixiy va 
geografik kartalar seriyasini yaratish va chop etish zarur. Shuningdek, 
respublikamizda umumtalim maktablari uchun qabul qilingan wquv dasturi 
asosida MDH davlatlari va xorijiy mamlakatlarning wquv atlaslarini chop etish 
vaqti keldi. 
7. 
Wzbekiston Milliy universiteti geografiya fakulteti Geodeziya, 
kartografiya va kadastr kafedrasi Wrta Osi
ё
mamlakatlaridagi kartografiya va Er 
kadastri soh’asida malakali mutaxassislar tay
ё
rlaydigan yagona tayanch wquv 
maskani ekanligini h’isobga olib, uning moddiy-texnikaviy bazasini yaxshilash, 
uni bitirib chiqa
ё
tgan iqtidorli 
ё
shlarni aspiranturada wqitib, soh’aning ilmiy 
saloh’iyatini mustah’kamlash zarur. Endilikda kwp bosqichli talim tizimini joriy 
etgan h’olda uning saviyasini jah’on andozalariga etkazish, respublika xalq 
xwjaligi tarmoqlarining kartograflarga bwlgan talabini wrganish asosida 
mutaxassislar tay
ё
rlashni avj oldirish zarur. 
8. 
Hozirgi vaqtda kompyuterlashtirish barcha soh’alarga keng kirib 
kelmoqda. Respublika kartografiya tashkilotlarida bu borada sezilarli ish olib 
borilmoqda. Lekin kartalarni tuzish va nashr qilish ishlarini avtomatlashtirish va 
kerakli malumotlar bankini yaratish h’amda ulardan foydalanishni ywlga qwyish 
soh’asi juda sekin bormoqda. Bu soh’ani rivojlantirish kerak. 
9. Mamlakatimiz xalq xwjaligi uchun zarur bwlgan h’ar xil soh’alar bwyicha 
bah’olash, bashorat qilish va tezkor (operativ) kartalarni yaratish va tuzish 
bwyicha ilmiy tadqiqot ishlarini boshlab yuborish zarur. Buning uchun chet el 
kartografiyasi bilan bog’lanib, 
ё
sh iqtidorli 
ё
shlarni kartografiyasi rivojlangan 
mamlakatlarga yuborish kerak. 
10. Respublikamizda 
wquv 
yurtlarida (geografiya fakultetlarda, h’arbiy 
oliy wquv yurtlarda, maktablarda) ishlatila
ё
tgan h’ar xil masshtabdagi wquv 
topografik kartalar wrniga respublikamiz landshaftini tasvirlovchi h’ar xil 
masshtabli wquv topografik kartalarini yaratish zarur. 
11. Respublika oliy wquv yurtlarida geograf va kartograf mutaxassislar 
uchun kartografiyadan va uning soh’alari bwyicha darsliklar va wquv 
qwllanmalar chop etilishi kerak. 

---

35