Batıs Evropada mámleketlerinde kapitalıstik qatnasıqlardıń qáliplesiwi. Joba

Batıs Evropada mámleketlerinde kapitalıstik qatnasıqlardıń qáliplesiwi.

Joba:

1. Batıs Evropada mámleketlerinde kapitalıstik qatnasıqlardıń qáliplesiwi.

2. Dáslepki fondlar. Kapitalıstik munasábetlerdiń payda bolıwı.
3. XVI - XVII ásirlerde feodal - absolyut monarxiyalar.

Batıs Evropada mámleketlerinde kapitalıstik qatnasıqlardıń qáliplesiwi.
Evropada sońǵı orta ásirler XvI ásir hám XvII ásirdiń birinshi yarımın óz ishine aladı.
Bul dáwirdiń eń zárúrli waqıyası - feodal munasábetlerdiń emirilishi hám kapitalıstik mu-nosabatlarning payda bolıwı esaplanadı. Angliya hám Niderlandiya sıyaqlı mámleketlerde bul processler salıstırǵanda jedel rawajlanadı.
Kapitalıstik munasábetler payda bolıwınıń tiykarǵı sharayatı óndiriwshi kúshler-
dıń rawajlanıwı hám miynet qurallarınıń tolıq jetilistiriwi edi. XvI ásir baslarında óner- mandchilikning birpara tarawlarında rawajlanıw júz boladı. Sanaatda suw dóngelegi barǵan sayın keń isletiline baradı. Áyyemgi dáwirden baslap qollanılatuǵın suw digirmanı ornına XIII ásirden baslap joqarıdan aylantıriletuǵın dóngelek qollanila baslanadı. Bunday g'ildi- rak mawıtısozlikda, taw kenshilikte, metallurgiyada, qaǵaz óndiriste tarqala baradı.
Toqımashılıqta da rawajlanıw gúzetiledi. Yigiruv jumısları rawajlanıwlasadı. vertikal toqımashılıq stanokları jetilisken gorizontal stanoklar menen almastırıladı.
Qatar Evropa mámleketlerinde jipek hám sabaq - gezleme islep shıǵarıw jolǵa qóyıladı. Yan- gi boyawlar tayarlanıp, boyaw procesiniń ózi rawajlanıwlasadı.

Taw kenshilik jumıslarında hám metallurgiyada tabıslarǵa eriwiladi. Miynet quralları hám qural - qurallar islep shıǵarıw ushın qara metallǵa mútajlik artpaqtası chuyan, mıs, temir, qazib alıwdı kóbeytiwdi talap etedi. Jer ústindegi paydalı qazilmalar bul dáwirde tawsılǵanı ushın, Xv ásirden kóp tarmaqlı tereń pátalar qazila baslanǵan. O'tga shıdamlı gerbishten úlken domna pechkalari qurılıp, oǵan suw dóngelegi menen hawa búrkiw sebepli joqarı temperatura payda etińan. ( chuyan alınǵan ) Chuyandan top hám oqlar quyilgan. Suw menen salmaqli mexanik shókkishler haraktga keltirilgen. Kitap basıwdıń oylap tabıw etilgeninen keyin tipografiya jumısları rawajlanıp ketedi. Bul waqıt- de avtomatikalıq mexanizmlerden prujinali hám mayatnikli saatlar málim bolǵan. Xv ásirden pıste kómir ornına toshko'mir isletiline baslanadı.

Jumısshılardıń uqıpı hám jumıs tájiriybesi asıwı da zárúrli áhmiyetke iye edi. Islep
shıǵarıw texnoligiyasi quramalılashuvi menen miynet bólistiriwiniń asıwı qánigeliklashuv- dıń tereńlashuviga, jańa kásiplerdiń ajırasıwına, jumıs ásbaplarınıń rawajlanıwlashuviga hám miynet ońimdarlıǵınıń asıwına alıp keledi.

XIv - Xv ásirlerde kemasozlikda hám teńizshilik jumıslarında tabıslar qolǵa kiritiledi.

Kemeler kólemi úlkenrib, olardıń texnikalıq úskeneleniwi jaqsılanadı. Nátiyjede dúnya sawdası kengayadi.
Sanaat rawajlanıp, awıl xojalıq ónimlerine talap kúshayadi hám awıl xojalıq ónimleri tayarlanishi jáne onıń tavarlıǵı asadı. Lekin awıl xojalıǵında sanaatda bolǵanı sıyaqlı keskin rawajlanıw kuzatilamaydi. Feodal ekspluataciya dıyxanlar miyneti- dıń natiyjeliligine jol qo'ymagan.

Awıl xojalıq quralları ózgeriwsiz qalsada, endi rawajlanıwlasıp, jaqsı metalldan

tayarlana baslanadı, kiyim-kenshek hám qolaylaw kórinis aladı.
Xv ásir II yarımınan baslap 1- 2 at qosılǵan kiyim-kenshek pluglardan paydalana baslaydılar. Awıl xojalıǵında da málim jılısıwlar júz beredi: hasıldarlıq asadı, egin maydanları kengayadi. Egin maydanların keńeytiw ushın kól hám batpaqlıqlardı, teńiz tamaqtasıb tu- radigan tegisliklerdi keptiriw injenerlik esapların talap eter edi. Agrotexnikalıqa jaqsıla - nadi. Topıraqtı toqf, tezek, kúl hám b. menen tóginlew tarqaladı. Úsh dalali almaslap egiw menen bir qatarda kóp dalali almaslap egiwge ótiledi.
Sharbashılıq da rawajlanadı. Niderlandiya, Angliya, Germaniya sıyaqlı mámleketlerde sharbanı bir orında saqlap bagıw qollanıladı, onıń zotdorligi asadı.
Júzimshilik, palızshılıq, bog'dorchilik rawajlanadı. (Ásirese qalalarǵa jaqın jerlerde
Egin sortları jaqsılanadı.
Awıl xojalıǵı ónimleri tayarlaw boyınsha aymaqlardıń qánigeliklashuvi kuzati ladi. M., Gollandiya - sút sharbashılıǵı boyınsha qánigeliklesedi ( sút hám pishloq kirip etken ), Germaniyanıń Reyn wálayatları - júzimshilik hám vinodıń birpara túrlerin tayarlawǵa, valensiya hám Granada - jipek tayarlawǵa, Kastiliya - jińishke talshıqlı qo'ychilik hám yung satıwǵa qánigeliklesedi.
Ulıwma awıl xojalıǵında ózgerisler kapitalıstik munasábetlerdiń payda bolıwına alıp keledi. Biraq feodal tártipler ele awıl xojalıǵında túpkilikli ózgerislerge jol qoymaydı. Qala hám awıllarda tavar xojalıǵınıń keńeyiwi jalǵız óndiristiń iri
kapitalıstik islep shıǵarıw menen almasinuviga shárt - sharayat jaratadı.
Mayda feodal islep shıǵarıw óz ápiwayı jumıs qurallarına iye bolǵan krepostnoy hám ǵárezli dıyxanlarǵa jer beriw arqalı tashkil etilgen. Tsex hám awıl ónermentleri de óz jumıs qurallarına hám shiyki- buyımlarǵa iye bolǵanlar. Kapitalıstik islep shıǵarıw usılı bolsa salıstırǵanda iri kárxanalarda islep shıǵarıw qurallarından juda bolǵan shaxsan erkin

adamlardıń jallanba miynetine tiykarlanadı. Sol sebepli óndiriwshilerdiń islep shıǵarıw qurallarından juda bolıwı kapitalıstik óndiristiń shárt- sha- roiti esaplanadı. Kapitalıst feodaldan ayrıqsha túrde jalshın satıwı hám satıp oli- shi múmkin emes. Bul shárt - sharayatlar dáslepki kapital fondlar processinde jaratı - ladi.

XvI- XII ásirlerde sawdagerler, so'dxo'rlar tárepinen salıqlar satıp alınıwı, patshalarǵa úlken % ornına qarız beriw, so'dxo'rlik qılıw arqalı kóp muǵdarda pul qarjları top- lanadi. Mámlekettiń proteksionizm hám merkantilizm siyasatı da fondlar jıynalısına járdem beredi. ( proteksionizm - shetten keltiriletuǵın buyımlarǵa bálent boj tólewleri jo- riy etiliwi )

Koloniyalardı talash - fondlardıń zárúrli dáreklerinen biri edi. Ispan hám

portugallar Jańa Dúnyada sheksiz baylıqlardı qo'ga kirgizdiler. Amerika kánlerinde mezgil- liy hám Afrikadan keltirilgen negr - qullar isletilip, qımbat bahalı metallar Evropaga tashila baslanǵan. Koloniyalarda sawda sawdagerlerdi boyitadi. Ispan hám portugallardan keyin golland hám ingliz istilochilari hám sawdagerleri koloniyalardı talashni baslaydı.
Koloniyalardan arttırılǵan baylıq metropoliyaga oqib kelip, kapitalǵa aylanadı.
Koloniyalardan júdá kóplab altın hám gúmis oqib keliwi nátiyjesinde inflyatsiya júz bolıwı “ bahalar revolyuciyası ” dep atalǵan hádiyseni keltirip shıǵaradı. Bul bolsa kóplegen sawda - erler hám isbilermenlerdiń qolında úlken aqsha payda bolıwına alıp keledi. Bahalar inqi- lobi aldın Ispaniya hám Portugaliyaǵa, keyin Frantsiya, Angliya, Niderlandiya hám b. dav- zaqımlarǵa yoyiladi.
Salıqlar asıwı, qarızlar kóbeyiwi nátiyjesinde qala hám awıl xalqınıń úlken qis-
mini ǵalabalıq jarlılanıwına alıp keledi. Óndiriwshilerdiń islep shıǵarıw
ositalaridan juda etiliwi ishki bazardı keńeytiredi. Endi keshegi dıyxan hám óner-
mand tavar tutınıw etiwshine aylanıp, óz jumısshı kúshin satıp kún kóre baslaydı.
Jańa mámleketlerdiń jańalıq ashılıwı hám kolonizatorlik sistemasınıń payda bolıwı
menen sawda dúnya kóleminde alıp barıladı. Dúnya kapitalıstik bazarınıń júzege keliwi zárúrli tariyxıy áhmiyetke iye boldı, sebebi mámlekettiń burjuacha rawajlanıw dárejesi onıń dúnya bazarında tutqan poziciyasine baylanıslı edi.
Sonday etip, dáslepki fondlardıń nátiyjesi iri aqshalarǵa iye bolǵan bur-
jua tipidagi isbilermenler payda bolıwına hám qala hám de awıl ahloisining jabılasına islep shıǵarıw qurallarından juda bolǵan pauperlarga, kárxanalardıń jallanba jumısshılarına aylanıwına alıp keledi. Kapitalıstik kárxanalar kapital hám jallanba miynettiń qosılıwın jáne onıń nátiyjesinde qosımsha baha payda etinishini ta- qaza etken.
Jallanba miynet ornına jasawshılar kapitalıstik munasábetlerden aldın payda bo'-
ladi. Ásirese, Angliyada jerler to'sib alınıp, qo'ychilik jaylawlarına aylantırılǵanda
xalıq jarlı - qańǵılarǵa aylanadı. Patsha húkimlerinen birinde : “ Aldın 200 kisi
islegen maydanda 2- 3 qoyshı qalǵan” - delingen edi. Qalǵanları haydab jiberiledi.
Kapitalıstik kárxanalarda miynet salmaǵı da qańǵılar kóbeyiwine sebep boladı.
Ásirese, Niderlandiya, Frantsiya hám Ispaniya sıyaqlı mámleketlerde qańǵılarǵa qarsı qanlı nızamlar shiǵarıladı. Qańǵılar hátte ólimge mahkum etilgenler. Qańǵılardı jumısxona-larga jaylastırganlar. Bunday orınlarda salmaqli miynetten hám ashlıqtan kóplegen qańǵılar qaytıs bolǵanlar. Sol usıllar menen kapitalıstik kárxanalar ushın jumısshılar armiyası ónim etilgen.

Kapitalıstik óndiristiń dáslepki forması ápiwayı kapitalıstik kooperasiya bolıp, buna isbilermen birdey jumıstı orınlawshı mayda ónermentlerdi isletgen. Jumıs qurallarına kóre manufaktura orta ásir ónermentchiligidan kem parq etken ( lotin “ manufaktura”- qolda hayyarlaw ). Biraq bólek kárxanalarda miynet bólistiriwi júz bergen. Jumısshılar alohi- de wazıypanı atqarlıǵi miynet ónimliligin asırǵan. Manufakturanıń tsex sheklewla- ridan erkin ekenligi onıń rawajlanıwına múmkinshilik beredi. Manufakturanıń úsh tiykarǵı ko'ri- nishi ámeldegi bolǵan : oraylasqan, tarqaq hám aralas. Oraylasqan manufaktura nis- batan nátiyjeli hám rawajlanǵan bolǵan. Bul iri kapitalıstik kárxana bolıp, júzlegen jumısshı hár túrlı islerdi atqarganlar. Toqımashılıq, taw kenshilik, metallurgiya, poligrafiya, qumsheker- pazlik sıyaqlı tarmaqlarda oraylasqan manufakturalar payda boladı. ( Bul jerde texno- logik process kóplegen jumısshılardı yonma - qaptal islewin taqazo etedi ). Armiya hám mámleket mútajlikleri ushın mámleketlikler de oraylasqan manufakturalarǵa tiykar salǵanlar. Tarqaq manufakturada sawdager yamasa isbilermen úy ónermentlerin shiyki - buyımlar menen támiyinlep, olardıń ónimlerin satıw menen de shuǵıllanǵan. Nátiyjede ónermentler jalshılarǵa sheńber baradı. Bunday manufakturalar tsex reglamentı bolmaǵan orınlarda, toqımashılıq salasında payda boladı. Úy ónermentlerin isletiw menen birge isbilermen kóplegen kisiler isleytuǵın manufakturalar shólkemlestirgenler. Bul jerde salıstırǵanda quramalı hám zárúrli operatsiyalar orınlanǵan. ( boyaw, tayın

ónimge qayta islew hám b., ) Tereń miynet bólistiriwi ornına oraylasqan manufakturalarda miynet ónimli- ligi asadı. Hámme operatsiyalardı atqarǵan jumısshı bir kúnde 20 iyne tayarlaǵan bolsa
bunday manufakturalarda 10 jumısshı málim bir operatsiyanı atqarıp, 4800 iyne tayarla - gan. Miynet bólistiriwi málim bir jumısshı atqaratuǵın jumıstı mexanizlashtirish - mashinalardı payda bolıwına dúmpish boladı. Feodal munasábetleri húkimranlıǵı dáwirinde oraylasqan manufakturalar kamdan - kem ushraytuǵın waqıya edi.
Reformatsiya dáwirinde katolik shirkewi hám monastir jerlerin mal-múlkin tartıp alıw etiliwi hám soti-lishi Angliya, Germaniya hám Niderlandiya sıyaqlı mámleketlerde dıyxanlardıń ǵalabalıq ravishda jasaw qurallarından juda bolıwın tezlatdi. Reformatsiya jer iyelikleri qol-den- qolǵa ótiwine hám agrar munasábetler xarakteri ózgeriwine alıp keledi. XvI- XvII ásirlerde awıllarda da kapitalıstik munasábetler payda boladı. Biraq jumıs quralları rivojlanishi, social miynet bólistiriwi hám feodal munasábetlerdiń emirilishi awıllarda
aste baradı. Soǵan kóre kapitalıstik munasábetler de aste rawajlanadı.
Awıl xojalıǵın kapitalıstik tiykarda qayta shólkemlestiriw ushın Angliya hám Niderlan- diyada qolay shárt - sharayat júzege keledi. Angliya dvoryanlari hám burjuasi mal-múlkin tartıp alıw qilingan monastir jerlerin satıp alıp, xalıqtı haydaydi jáne bul jerde awıl xojalıq jumısshı -lari - batraklarning jallanba miynetine tiykarlanǵan dıyxanshılıq xojalıqları hám qo'ychilik aydonlari quradılar.

Jańa iyeleri yerni dıyxanlarǵa hám qala burjuasiga kireyge beredi. Kóplegen mámleketlikler- de ijaranıń birinshi forması shóp-sharkorlik bolǵan. Bunda mal-múlkli kireyshine jer, urıw hám jumıs quralların bergen. Kireyshi geyde jallanba miynetten paydalanıp kireyge alınǵan jerde xojalıq júrgizgen. Jer yarımshılıq tiykarında da kireyge berilgen. Bunda eki tárep teń ǵárejet etken hám dáramattı teń bóliwlegen.

Fermerlik payda bolǵandan keyin ǵana kapitalıstik ijara júzege keledi. Fermer úlken jer maydanların kireyge alıp, jalshı kúshi menen oǵan ishlov bergen. Bunday
waqıtta jer iyesine beriletuǵın renta jalshılar jaratqan qosımsha bahanıń bir bólegin shólkemlesken. Nátiyjede awıl xojalıǵında kapitalıstik islep shıǵarıw muno- payda boladı. Fermerlik Angliyada, Niderlandiyada, Arqa Frantsiyada tarqaladı.
Oraylıq hám Arqa Evropa mámleketlerinde krepostnoy miynetke tiykarlanǵan
barshchina xojalıqları kengayadi. Tiykarǵı social hám siyasiy kúsh bolıp turǵan
dvoryanlar tavar pul munasábetleri rawajlanıwınan óz mápleri jolında paydalanadılar.
Batıs Evropa mámleketlerinde qalalardıń keńeyiwi menen awıl xojalıq ónimleri-
ga mútajlik artpaqtası bul aymaqlarda iri barshchina xojalıqların rawajlanıwına dúmpish beredi.
Satıwǵa kóbirek g'alla shıǵarıw ushın feodallar qarızdar dıyxanlar jerlerin, jámáát
jerlerin tartıp alıp, ózleriniń egin maydanlarına aylantıradılar. Bul jerde barshchina
miynetinen paydalanıwǵa tiykarlanǵan xojalıqlar shólkemlestiriledi. Agrar munasábetlerdiń bunday rawajlanıwı qala hám awıllarda kapitalizmiń payda bolıwına tosıq boladı.

XVI - XVII ásirlerde feodal - absolyut monarxiyalar.

Feodalizm emirilib, onıń tiykarında kapitalıstik ukladning payda bolıwı menen baylanıslı feodal jámiyetiniń ekonomikalıq jáne social sistemasındaǵı (struktura ) tereń jılısıwlar sebepli feodal mámleketiniń forması ózgeredi - kóplegen mámleketlerde taypalıq monarxiya absolyut monarxiya menen almasadı. Patsha hákimiyat feodal aristokratlarini bo'ysundirib, byurokratik apparat járdeminde jalǵız ózi mámleketti basqara alatuǵın dárejede kúshayadi. Aldın payda bolǵan taypa - wákillik mákemeleri ( Bas Shtatlar, Parla-
ment hám h.) áhmiyetin joǵatadı yamasa ulıwma shaqırilmay qóyıladı. Nızam shıǵarıw, salıqlar engiziw, sırtqı siyasat oraylıq húkimet ixtiyoriga ótip, patsha hám oǵan jaqın bolǵan tar sheńber degi hámeldarlar menen hal etilgen. Patsha shirkewdi de bo'ysundiradi, onıń baylıqları ústinen qadaǵalaw ornatadı.

Dıyxanlardan, qalalıqlardan, burjuaziyadan alınatuǵın salıqlar arqalı absolyut mo-

bahasıyalar qolında úlken aqsha toplandı. Bul monarxlar ushın kóp sanlı hámeldarlar ap- parati hám turaqlı armiyanı saqlawǵa, aktiv sırtqı siyasat aparıwǵa múmkinshilik bergen. Ab- solyut monarxiyalar dvoryanlar hám burjuaziya mápinde hár qanday qarsılıqların bosti-
ra alǵan. Dvoryanlar absolyut monarxiyaning social súyenishi esaplanǵan, ol dvoryan- arning mápin qorǵaw etken. Lekin ekonomikalıq hám siyasiy aqsha - huqıqların

joytıwdı istamagan feodallar hám dvoryanlar patsha hákimiyat jáne onıń byurokratik apparatınıń kúsheyip ketiwin da qálemaganlar. Bul qarsılıqlardı engish ushın patsha feodallarǵa qarsı bolǵan siyasiy kúshlerden - burjuaziyadan tayansh tapqan. Sonday eken, absolyutizm payda bolıwı kapitalıstik munasábetlerdiń málim dárejede rawajlanıwın taqazo etedi. Burjuaziya absolyut monarxiyani kadrlar hám aqshalar menen támiyinlegen.

(Proteksionizm hám merkantilizm arqalı alınatuǵın dáramat ornına ) Málim bir waqıtqa shekem bunday birlespe burjuaziyani qánaatlantırǵan hám burjuaziyani ózin o'nglab alıwına múmkinshilik bergen.
Absolyut monarxiyalar Evropa mámleketlerinde milliy sanaat hám sawdanı rawajlandırıw ushın hám siyasiy oraylashuvni tamamlanishi ushın unamlı áhmiyetke egabo'ldi. Bul hám- zifalarni absolyut monarxiya territorial birlik hám málim dárejedegi ekonomikalıq rawajlanıw ámeldegi bolsaǵana ámelge asıra alǵan. Angliya hám Frantsiya sıyaqlı mámleketlerde sonday sharayatlar bolǵan hám olar XvI asirdeyoq oraylasqan milliy mámleketliklerge aynalǵan edi.

Ispaniyada kapitalıstik uklad kúshsiz, mámleket siyasiy birlesuvi tamamlanmagani ushın absolyutizm xojalıq rawajlanıwına hám mámleket jipslashuviga tiyisli máselelerdi hal ete al- magan. Germaniya, Italiya sıyaqlı tarqaq mámleketlerde absolyutizm tek territorial bir- lashmalarda payda boladı. Bunday territorial- knyazlik absolyutizmni etnik jipslashuvga járdem bermegen, milliy jipslashuvga tosıq bolǵan. Burjuaziya hám absolyutizmning waqtınshalıq birlespesi uzaqqa barmaydı. Feodal jámiyetinde kapitalıstik ukladning tınısh - totuv jasawı da múmkin bolmay qaladı. Kapitalıstik ukladning hám burjuaziyaning rawajlanıwı feodal basqarıw princpına qáwip salatuǵın waqıt jetip keledi. Burjuaziya kúsheyip, siyasiy húkimetke dawa ete baslaǵanda, absolyutizm burjuaziyani talash hám bastırıw payiga túsedi. Burjuaziya da óz dáwirdiń progressif kúshleriniń mápin ańlatpa etip, absolyutizmga qarsı gúres júrgizedi. Bul kelspewshilik burjua revolyuciyalarında óz sheshimin tabadı.