Microsoft Word Foydali qazilma end doc

28-rasm. Flyuoritning ishlatilishi. 
 
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 
 
1. Mineral tuzlar nima? 
2. Asosiy mineral tuzlar qaysilar? 
3. Tosh va kaliyli tuzni ishlatish sohalari. 
4. Mineral tuzlarni dunyo bozoriga yetkazib beruvchi asosiy 
davlatlar. 

---

 
94
30-§. Sopol, shisha, o‘tga va kislotaga bardoshli xomashyolar 
 
DALA SHPATLARI. Tarkibi bo‘yicha dala shpatlari natriy-
kalsiyli (plagioklazlar) va kaliyli (ortoklaz va mikroklin) turlarga 
ajratiladi. Sanoat uchun ko‘proq ahamiyatlisi – ortoklaz va mikroklin 
hisoblanadi. 
Silikatlar guruhiga mansub bo‘lgan bu minerallarning asosiy 
qismi metallarni eritishda hosil bo‘ladigan zararli qo‘shimchalarni 
bog‘lovchi sifatida, yuqori sifatli sopol va shisha buyumlar, buyoqlar, 
rezina ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. 
Dala shpatlarining sanoat konlari, asosan, magmatik va cho‘kin-
di genezisga ega. Yirik konlari Rossiyada (Kareliya, Ural), Qozog‘is-
tonda joylashgan. 
O‘zbekistonda Qarichsoy (Samarqand viloyati), Karmana (Na-
voiy viloyati), Lolabuloq (Qashqadaryo viloyati) konlari mavjud. 
GILLAR VA KAOLINLAR. «Gillar» deb juda mayda mineral 
zarrachalardan tashkil topuvchi, suv bilan aralashganda xamirsimon 
massa hosil qiluvchi, quriganda o‘z shaklini saqlab qoluvchi va 
qizdirilganda toshdek qotuvchi modda hosil qiluvchi jinslarga aytiladi. 
Toshdek qattiq, ammo suvda aralashmaydigan gillar «argillit» deb 
ataladi. 
Gillar mineral tarkibiga ko‘ra kaolinitli, montmorillonitli, gidro-
slyudali, beydellitli bo‘ladi. Kaolinitli gillar «kaolin» deb ataladi. 
Gillarga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar: egiluvchanlik, g‘o-
vaklilik, o‘tga bardoshlilik (1580 °С), qovushqoqlik, suyulish, yutish, 
sovunlik, yog‘lik. Shularga ko‘ra gillar quyidagi guruhlarga ajratiladi: 
1) kaolinlar – qog‘oz va sopol, rezina, sovun tayyorlash, kimyo sa-
noatlarida ishlatiladi; 2) o‘tga chidamli va qiyin eriydigan gillar – o‘t-
ga chidamli materiallar, shisha, po‘lat, bezak plitalar tayyorlashda ish-
latiladi; 3) yutish (adsorbsiya, tozalash) gillari – neft va moylarni, suv-
ni tozalashda, burg‘ilash suyuqliklarini tayyorlashda qo‘llaniladi; 4) 
oson eriydigan gillar – sement olishda, g‘isht va cherepitsa tayyor-
lashda qo‘llaniladi (29-rasm). Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan gillar-
ning quyidagi genetik konlari mavjud: 1) qoldiq konlar; 2) cho‘kindi 
konlar. 
Qoldiq (nurash) konlar – Ukrainada (Gluxov, Belaya Balka), 
Rossiyada (Borovich). 
O‘zbekistonda kaolin koni Toshkent viloyatida (Anger koni), 

---

 
95
bentonitli gil koni Samarqand viloyatida (Kattaqo‘rg‘on koni), Buxo-
roda (Azkamar) joylashgan.