|
www.ziyouz.com
кутубхонаси
39
dushmanlik yo’qolib, do’stlik – totuvlik tiklandi. Bundan hamma hayratda qoldi va ofarin dedi. Xoja
hazratlariga qarab ayturdilarki, boshqa mashoyixda bunday kuch-quvvat va xususiyat ko’rinmaydi.
Sulh yig’inidan so’ng lashkarlar bir-biriga xuddi barralar ona qo’ylarga intilganday intildilar, ularning
ko’nglida xusumat yo’q edi. Xoja hazratlari Sulton Mahmudxonga qarab, siz Toshkandga boring, biz
ham boshqa yo’ldan u yerga borarmiz, deb lashkarlardan uzoqlashdilar va Mulkat degan mavzega
keldilar. Shunda Menga qarab aytdilar: bizning bu ishlarimizga nima deysan? Bu voqeani esa
yozishing kerak».
Ko’rinadiki, Muhammad Qozi Xoja hazratlari istaklarini bajo keltirib, bu voqeani yozib qoldirdi.
Voqyeaning tasviri o’zining ikir-chikirlarni qamrab olgani, tarixiy shaxslarning ruhiy holati va aka-
ukalarning ko’rishish manzaralarining tasviri bilan ham o’quvchida juda katta taassurot qoldiradi
hamda tarixiy shaxslarning, qanday mansab va amal sohibi bo’lganidan qat’iy nazar, insoniy fazilatlar
sohibi ekani namoyon etadi: Sulton Ahmad mirzo va Umar shayx mirzolarning uchrashuvi, oxirida
Xoja hazratlarining o’z qilmishlaridan mamnunliklari tasviri va boshqalar.
Shu bilan birga u yuqoridagi taxminni, ya’ni voqeaning 1485 yilda sodir bo’lganini qo’llab-
quvvatlaydi. Chunki Xoja hazratlari o’zlarining qariliklaridan shikoyat qiladilar va yosh temuriyzoda
Sulton Ahmad mirzo ham shu holatni e’tiborga olgan ko’rinadi. Ma’lumki, bu vaqtda Xoja
hazratlarining yoshlari 80 dan oshib, 81 ga qadam qo’ygan edilar. Yana, Muhammad Qozi 70-
yillarning oxiridan Xoja Ahror umrining oxiri – 1490 yilgacha 10–12 yil davomida u bilan bo’lgan. 1463
yilda esa u Xoja Ahror nazdida emas edi. Shunday ekan, bu voqeaning 1485 yilda sodir bo’lgani
haqiqatga yaqindir, chunki Muhammad Qozi uning hujjatini yozgan kishidir. Bu vaqtda esa
Muhammad Qozi Xoja Ahrorning eng ishonchli kishilaridan biri edi. Shunday qilib, Muhammad
Qozining yozganlari ishonchli hujjat sifatida qabul qilinishi ma’qul. Shuni eslatish lozimki, Xoja
hazratlari o’z faoliyatlari vaqtida yana shunday xayrli ishlarni amalga oshirishga qanchalik harakat
qilmasinlar, hamma vaqt ham masala yuqoridagidek ijobiy hal bo’lavermas edi. Ba’zan
Temuriyzodalar Xoja hazratlarining maslahatlariga e’tibor bermasdilar. Masalan, Hofiz Tanishning
«Sharafnomai shohiy» yoki «Abdullonoma» asarida uqtirilganidek, 893 h. – 1487–1488 m. yili Sulton
Ahmad mirzo ko’pgina lashkar to’plab, Toshkand tomon yurish uyushtirdi. Bundan xabar topgan Xoja
hazratlari podshohni bu yo’ldan qaytarmoqchi bo’ldilar. Chunki, deb eslatadi Xoja hazratlari, yaqinda
bo’lgan sulh shartnomasiga ko’ra Toshkand Sulton Mahmudxon ixtiyoriga berilgan. Sizning bu
shartnomani buzishingiz munosib emas. Shartnomani buzishning oqibati xayrli bo’lmasligi ma’lumdir.
Sulton Ahmad mirzo esa Xoja hazratlarining bu maslahatlarini inobatga olmadi. U bir yuz ellik ming
lashkar bilan Toshkandga yurish qildi. Uch kun urushgan bo’lsalar-da, natija noma’lum edi. Shu orada
Sulton Ahmad mirzo lashkaridagi Muhammad Shayboniyxon Sulton Mahmudxon bilan kelishib, u
tomonga o’tdi. Shundan so’ng Sulton Ahmad mirzo lashkari yengilib, ko’pgina kishilar halok bo’ldi,
ko’pchilik qochdi, Chirchiq daryosida oqib ketdi. Natijada mag’lub bo’lgan Sulton Ahmad mirzo
Samarqandga qaytib kelgach, nasihatga quloq solmagani uchun Xoja hazratlari unga nisbatan o’z
munosabatlarini o’zgartirdilar.
Oqilona maslahatlarga quloq solmaslikning sabablaridan biri shu ediki, Xoja hazratlari obro’sining
Sultonlar va xalq nazdida ortib borishi amiru amaldorlarni ham, shariat Peshvolarini ham tashvishga
solib qo’ygan edi. Avvalida eslatganimizdek, uni obro’sizlantirish, unga jismoniy zarar yetkazish yoki
turli yo’l bilan kamsitishga, hatto uni Sulton Ahmad mirzo bilan to’qnashtirishga, podshohda unga
nisbatan shubha tug’dirishda intilishlar ham bo’lgan. Ana shunday kayfiyat esa «Silsilat ul-orifin»da
Keltirilgan quyidagi voqyeiy lavhada yaqqol Seziladi.
«Xoja Mustafo Rumiy Buxorodan Shahrisabz orqali Samarqandga – hazrat Xoja Ahrorning
ziyoratiga kelardi. U Shahrisabzga qo’nganida Sulton Ahmad mirzo devoni amaldorlaridan bo’lmish
Mirak Hasan bilan muloqotda bo’libdi. Mirak Hasan Xoja Mustafo Rumiyga shunday debdi: Xoja
Mustafo, Sen mard kishisan. Men bir gapni aytsam, uni hazrati Xojaga yetkazasanmi? Xoja Mustafo:
ha, yetkazaman, deb javob beribdi.
Bir darvish shunday naql qildi: men hazrati Xoja suhbatlarida bo’lganimda, Xoja Mustafo Rumiy
Buyuk ma’naviy murshid
Do'stlaringiz bilan baham: |
