Microsoft Word Allambergenova M

Masdar alomati. Turkiy masdar ikki xildir: biri-fe l masdari, ikkinchisi- sifat yoki otga qo’shilib xoslangan masdarlar.


32





Fe'l masdarlaridan biri -maq, -mak qo’shimchasini qo’shish bilan yasalgan turidir. Bu qo’shimcha shaxs ko’rsatkichini olmagan fe'llarga qo’shilib keladi:

almaq, turmaq, ketmak, kelmak.

Fe'lning boshqa bir masdari shaxs ko’rsatkichini olmagan so’zlarga -s, (-is, -is, -us, -us) qo’shimchasini qo’shib hosil qilingan: urus kabi. Ismlardagi masdar yasovchilardan biri -liq, -lik, -luq, -luk dir.

Sonlarning birlik, ikilik, ucluk, tUrtluk shakli ham ism masdariga misoldir.

Bu qo’shimcha fe'l masdarga qo’shilib ism masdarini hosil qilishi ham mumkin: almaqliq, bermaklik.

Ismlardagi masdarning boshqa belgilari ham bor. Masalan, muddat uzoqligini bildiradi: ayliq, yilliq, kunluk.

Fe'llarning yasalishi. Qadimgi turkiy tilda fe'llar asosan quyidagi qo’shimchalar orqali yasalgan:

-a,-a , i, -i, -u, u, -la,-la , -iq, -ik, -ad, -ad, Ko’k turk bitiglarida: yasa- yasha; □ ta-nasihat qil; Qilicla-qilichla, qilishdan o’tkaz; Icikdi-ichga kirdi; Qulad-qu qil.

- sira, -sira affiksi, bu qo’shimcha “istash, zor bo’lish” ma'nosidagi fe'llar yasaydi.

“Elligig elsiratdimiz, qaganligig qagansiratdimiz” ( Kultegin 18) - Eli borni (elidan ayirib) eliga zor qildik, xoqonlini (xoqonidan judo qilib) xoqonga zor qildirdik.

“Turuk bodun Ulurayin, urugsiratayin tir ermis”- ( Kultegin 10)- turk xalqini o’ldirayin, urug’ini qoldirmayin der ekan.

Sifatdosh -qadimgi turkiy tilda sifatdoshlar turli ko’rinishlarda yasalgan. Masalan, ko’k turk bitiglarida ularning shunday ko’rinishlarini ko’rish mumkin: -gma, -gma, keligma-keladigan.

Ravishdosh- fe'lning bu shakli ravishga xoslanib, uning grammatik kategoriyalarini oladi. Qadimgi turkiy tilda ham bugungi fe'llarning ham tarkibida mavjud, vazifadosh ko’rinishi bo’lgan ravishdoshlar ana shunday vazifa bajargan: -a, -a. Masalan: Altun yisig asa kaltimiz (Tonyuquq 37)- altun yishni oshib keldik.