Microsoft Word Allambergenova M

31





qo’shib ham, qo’shmay ham qo’llash mumkin: tashqari chiqdi-tashqariga chiqdi, ichkari kirdi- ichkariga kirdi, teskari o’girildi-teskariga o’girildi kabi.

O’rin-payt kelishigining qo’shimchasi -da, -da, ta, -ta dir: qaganta- xoqonda, tagda-tog’da, elda-elda.

Chiqish kelishigini ifodalash uchun -dan, -dan, -din, -din, -tan, -tun, -tin, - tin, -dun, -dun bilan bir qatorda -da, -da, -ta, -ta ham qo’llanilgan.

Ko’k turk bitiglarida: Turgas qaganta kUrug kalti-Turgash xoqondan ko’ruvchi keldi (Tonyuquq 29).

Qadimgi turkiy tilda hozirgida farqli holda yettinchi-vosita kelishigi ham qo’llanilgan. Bu kelishik belgisi -n bo’lib, o’zak-negizning fonetik-fonologik tabiatiga bog’liq ravishda -in, -un, un shakllariga ega bo’ladi. Matnlardan misollar: Sucig sabin, yimsaq agin arip, iraq bodunug anca yagutir armis- shirin so’zi bilan, nafis ipakligi bilan avrab, yiroq xalqni shunday yaqinlashtirar ekan (Kultegin 5).

2. 
   Fe’llar tarqqiyoti
   

Fe’l so’z turkumlari orasida eng murakkab va ko’p kategoriyali turkumdir. Matnda ham nutqda ham gap so’zlovchi tomonidan tuziladi. Faqat harakat va holatning bajaruvchisi aniq hamda majhul bo’lishi mumkin. Bundan tashqari fel so’z turkumi orqali harakatning vaqti, ishning bajarilgan bajarilmagani haqida ham xabarga ega bo’lish mumkin. Shu ma noda fe l so’z turkumining keng qirrali ekanligi oydinlashadi. Qadimgi turkiy tilda, jumladan, O’rxun-Enasoy bitiglarida fellarning taraqqiyoti murakkab vazifasini bajargan.

Harakat va holatni bajaruvchi shaxs aniq bo’lganda so’zlovchi birligida men, ko’pligida biz tushiniladi. Tinglovchi birligida sen, ko’plikda siz nazarda tutiladi. Bajaruvchi o’zga bir kishi bo’lganda ul, ko’pchilik bo’lganda alar nazarda tutiladi. Fe’llar har qachon ham o’z bajaruvchisiga bo’ysunadi: ko’rinishini o’shanga qarab o’zgartiradi. Faqat fe'lning masdar shakligina (o’qimaq, kelmak kabi) bu qoidaga bo’ysunmaydi.