Microsoft Word Allambergenova M

27





tomondan, qadimgi turkiy tilning qo’llanish hududi kengaydi, ikkinchidan, adabiy tilning grammatik qurilishida kitobiylik ustun bo’la bordi. VII-IX asrdagi qadimgi turkiy til leksik qatlami so’zlashuv nutqiga asoslanib, unda o’g’uz dialekti yetakchilik qilgan. Bu davrda mavhum tushunchalarni ifodalash ko’p bo’lmagan, yani ifoda vositalari sodda bo’lganini ko’rish mumkin.

1. 
   Ismlar tarqqiyoti
   

Qadimgi turkiy tilda ham ot turkumiga kiruvchi so’zlar ko’p. Semantik tomondan ham, grammatik tomondan ham hozirgi turkiy tillardagi singari xususiyatlarga ega. Qadimgi turkiy tilda ot turkumiga kiruvchi so’zlar kishi nomlarini (Bilga xoqon), hayvon nomlarini (qo’y, bars, bo’ri), jism nomlarini, qavm-qarindosh (og’a) va boshqa nomlarni ifodalaydi. Ot kelishik va ko’plik qo’shimchalarini oladi, boshqa turkumdagi so’zlardan morfologik va sintaktik usul bilan ot turkumidagi so’zlar yasaladi.

Ko’plik kategoriyasi. Qadimgi turkiy tilda otlar ko’plik va birlik shakllarda qo’llangan. Otlar birlikda qo’llanganda maxsus ko’rsatkich bo’lmaydi. Ko’plik qo’shimchasini olmagan birlik sondagi ayrim otlar birlik, yakkalik ma’nolaridan tashqari, yana jins-tur, juftlik, jamlik va ko’plik manolarini ham ifodalay oladi. Masalan, ilk (Kultegin) va boshqalar.

Qadimgi turkiy tilda otlarda ko’plik ifodalashning morfologik usuli sermahsuldir. Bular quyidagilardir:

1. -lar/-ler qoshimchasi. Masalan, beglar(Kultegin).

Bu shakl VI-XI asrlarda faqat otlarga qo’shilib kelgan bo’lsa, XI asrlardan keyin esa boshqa so’z turkumlariga ham qo’shilib kela boshlagan.

-lar/-ler qo’shimchasining kelib chiqishi to’g’risidagi har xil fikrlar mavjud. Ba zi tilshunoslar bu qo’shimcha qadimgi mo’g’ul tilidagi “nar” so’zi bilan bog’liq desalar, ayrim tilshunoslar esa bu fikrga qo’shilmaydilar (jumladan, N.A.Baskakov).