Microsoft Word Allambergenova M

24





boshlamani quyidagicha talqin etishimiz mumkin: “Ko’kday (ulug’) tangri yaratgan jasur Bilga xoqon so’zim” Aslida, bu Bilga xoqonning unvonidir. Keyinchalik uning o’g’li Qutlug’ ham otasining unvonidan foydalangan. Shu unvon bilan ulug’ bitigning boshlanishida Bilga xoqonning, bitig xotimasida esa Bilga Qutlug’ xoqonning yorlig’I berilgan.

Bilga xoqon bitigidagi ushbu boshlamada ham xoqonning sifati “ko’kdan bo’lgan”, “tangridan bo’lgan” deb emas, “Ko’kday (ulug’) tangri yaratgan” (Tanri- tag tanri yaratmis) deya qayd etilmoqda.

Bu boshlama xoqonning el-ulusga yo’llagan yorlig’ining unvonidir. Unvon uch komponentdan tuzilgan: birinchisi yaratganning e'tirofi (Tânri-tag tanri yaratmis), ikkinchisi xoqonning oti va unvoni (turk bilg(a) qagan, uchinchisi esa “so’z, farmon, yorliq”ning xoqonga qarashliligini anglatuvchi bo’lak (sabim)

O’rta asrlarda bitilgan turkiy yorliqlarning boshlamasida ham bazan yorliq yo’llayotgan yurt egasining darajasi, unvoni qo’shib yozilgan. Masalan, Shohruh Mirzoning 1422-yili yozilgan nishoni Sahruh bahadur shaklida keladi. Ushbu birikmadagi bahadur so’zi yuqori tabaqa kishilariga beriluvchi nisbani, unvonni bildiradi. Qiyos uchun turkiy yorliqlar boshlamasida qo’llangan abu-l-muzaffar, abu-l-g’azi unvonlarini eslash kifoya. Bilga xoqon unvonidagi sabim- “mening so’zim” degani emas, balki “mening murojaatim, mening yorlig’im” ma’nosidadir. Turkiy tilning keyingi bosqichida sab( ~saw) so’zi iste’moldan chiqib, uning o’rnida so ’z kalimasi qo’llana boshladi. Endi rasmiy hujjatlar boshlamasida ham qadimgi sab(~saw) o’rnini so’z egalladi. Bu ham tarixiy an'anaga muvofiq holda “buyruq, farmon, yorliq” ma’nolarini beradi.

Yuqoridagilar asosida Bilga xoqon bitigidan o’rin olgan yorliqlar boshlamasini shunday talqin etish mumkin: “Ko’kday (ulug’) tangri yaratgan qudratli Bilga xoqon so’zim”. Bilga xoqon ham, uning o’limidan keyin esa o’g’li Bilga Qutlug’ ham o’z yorliqlarini ana shu unvon bilan boshlaganlar. Ushbu boshlamada barcha komponentlarning to’la-to’kis, lo’nda, ixcham holda muayyan qolipga jaylashganligi ko’k turk hujjatchiligida rasmiy hujjat unvonlarining uslub jihatdan anchayin takomillashganidan darak beradi.