Microsoft Word Allambergenova M

26

3. 
   Bir tushunchani anglatuvchi yoki bir buyumni bildiradigan so’zlar sinonimlar qatorini hosil qiladi.
   

Ma'lum kontekstda sinonimik qator tarkibidagi u yoki bu so’zni qo’llash ekspressiv-stilistik xususiyat hosil qiladi. Jumladan, Tabgac qaganqa alin tUrüsin ali birmis-tabg'ach xoqoniga davlatini, hukumatini olib beribdi. Parchadagi alin tUrusin so’zlari bir sinonimik qatorni tashkil qilgan bo’lib, yaqin ma'noli so’zlardan hosil qilingan.

On oq bodun amgak kUrti, acumiz, apamiz tutmis yar sub idisiz bolmazun tiyin az bodunug itip yar.. - o’n o’q xalqi zahmat chekdi. Bobomiz, ajdodimiz boshqargan yer-suv egasiz bo’lmasin deb az xalqini tartibga solib yar.. -parchada acumiz, apamiz so’zlari bir sinonimik qatorda joylashgan.

Aci- “Devoni lug’atit-turk”(MK)da keksa ayol deb berilgan, mazkur matnda esa, bobomiz ma'nosida qo'llanilgan. Yoki apa so’zi “Devoni lug’atit-turk”da ona ma'nosida berilgan. Kulteginda esa, ajdodimiz deb tarjima qilinganini va shu ma'noda qo’llanilganini uchratamiz. Umumiy tarzda ular bir-biriga juda yaqin, shuningdek apa qadimgi turkiy tilda faqat ona ma'nosida emas, o’zidan katta ulug’larga, yurt boshqaruvchilarga nisbatan ham qo’llanilgan.

Qadimgi turkiy til leksik qatlamida yana antonimlarning ham qo’llanganligini ko’ramiz. Qarama-qarshi ma'noga ega bo’lgan leksik birliklarning semantik munosabatlari ko’rinishlari antonimlardir. Qadimgi turkiy tilda ham antonimlarni belgilash mezonlari mavjud. Birinchi mezon shuki, leksik birlik kontekstda antonimlarni hosil qiladi. Shuningdek, antonimlarning zid ma'nosi konteksda o’zaro bir-biriga bog’liq holda yuzaga keladi: Yalañ bodunug tonlug, cigan bodunug bay qiltim, az bodunug tirgiru igittim. Yalang xalqni to ’ngli, qashshoq xalqni boy qildim, oz xalqni ko ’paytirdim.

Qadimgi turkiy tilning leksik qatlami asosan XII asrgacha bo’lgan turkiy tillar davriga mansub. X-XII asr tilidagi leksik qatlamda ayrim o’zgarishlar bor. Bu o’zgarishlar qadimgi turkiy matnlardagi oz miqdordagi arab-fors so’zlari hisobiga bo’ldi. VII-XIII asrdagi o’rxun-enasoy yodgorliklariga nisbatan X-XII asrlardagi uyg’ur-turk yozuvidagi turkiy tillar leksik qatlami boy. Bunga sabab, bir