Microsoft Word Allambergenova M

Yilqi- bu ot qadimgi turkiy tildagi “bir joyga to’pla” ma'nosini anglatgan - yil- fe'lidan - qi qo’shimchasi bilan yasalgan. O’zbek tilida i unlilarining cho’ziqlik belgisi yo’qolgan: yil-qi=yilqi> yilki. Bu ot asli keng o’tloqda erkin harakatlanib yuruvchi hayvonlar ma'nosini anglatgan; ma'noda torayish voqe bo’lib, otlar podasi ma'nosini anglata boshlagan.

Susin anta Ulurtïm Qïrqïz- Lashkarini o’shanda qirdim, bodunug uda basdim- qirqiz xalqini uyquda bosdim, tangut bodunug buzdum - Tangut xalqini yengdim. Har uchala gapda bir-biriga yaqin ma'noli so’zlar qo’llanilgan. Biroq <sup>12


12</sup> O’zbek tilining izohli lug’ati, 5 jildlik, 2-jild T-2006


50





aynan bir xilda emas, yuqorida ta'kidlanganidek, turli xil ko’rinishlarda ishlatilgan. Qirmoq, bosmoq, yengmoq so’zlari umumiy g’alaba qilmoq manosini beradi. Shu jihatdan ularni manodosh so’zlar ham deyish mumkin.

Oza yanya kaligma susin agïttïm.- ...ilgarilab biznikini parokanda qilib keladigan lashkarini qaytardim. Yanya- yany-yay fe'lining qadimgi ko’rinishi bo’lib, yoymoq, parokanda qilmoq degan manolarni bildiradi. O’zbek tilining izohli lug’atida parokanda so’zi turli tomonga tarqagan, tartibsiz, tarqoq deb izohlangan.

2. 
   O’rxun-Enasoy bitiktoshlarida zoonimlar
   

O’zbek xalqining kundalik hayotida jonivorlar juda katta ahamiyatga ega. Qadimgi turkiy xalqlarda ham jonivorlarni muqaddas bilishgan, ularga e'tiqod qilishgan. Aynan shu sababdan bo’lsa kerak, tilimizda hayvon nomlari bilan bog’liq bo’lgan iboralar, so’zlar ko’pchilikni tashkil qiladi.

Qadimgi xalqlarda hayvonlarning turiga qarab, xalqning ijtimoiy ahvoli belgilangan. Turkiy xalqlarning eng qadimgi yozma obidalari sifatida qaraladigan O’rxun-Enasoy obidalarida hayvon nomlarining ishlatilishi shu jihatdan katta ahamiyatga ega. Mazkur bitiktoshlarda zoonimlar hajman ko’pchilikni tashkil etmasa-da, ular orqali anglashilayotgan manolar o’sha davr xalqi hayoti, ijtimoiy ahvolini yoritishda muhim hisoblanadi. Bazi orinlarda bitiktoshlarda jonivorlar nomlari bugungi ma'nosiga aynan o’xshamaydi. Masalan, Kultegin va Bilgaxoqon bitiktoshlarida “TUgu baliq” degan iboralar ko’p qo’llangan. Ammo bu o’rinlarda baliq so’zi hayvon nomi sifatida emas, balki shahar, qal'a ma nolarida ishlatilgan. To’nyuquq bitigtoshida ham bunday holatlar uchraydi, biroq To’nyuquq bitigtoshida hayvon nomlari nisbatan xalqning ijtimoiy ahvoli, aholining marifiy holatini ifodalash uchun qo’llanilgan. Quyida shular haqida fikr yuritamiz.

Bilsar, samiz buqa, turuq buqa tayin bilmaz armis. Tayin anca saqintim.(To'nyuquq 6) - Birov turuq buqa bilan semiz buqani tezagidan bilsa, birov bu semiz buqa bu turuq buqa deya bilmas emish. <sup>13


13</sup> Bitiktoshlarda matn transkripsiyalari tushinishga qulay bo’lishi uchun raqamlar bilan belgilangan