Microsoft Word Allambergenova M

46





Shuningdek, turk xoqonligida yana eltabar, tudun, ayg’uchi, yarchi, apatarxan singari unvonlar ishlatilgan.

Eltabar unvoni “endi davlatni tutib turuvchi” degan manoni anglatgan. Xitoy yilnomalarida ta'kidlanishicha, bu unvon katta-kichik vohalarni boshqaruvchilarga berilgan. Tudun unvoni esa xoqonlikning boshqaruv tizimiga xos unvonlardan biri sifatida “bo’ysundirilgan o’lkalardan soliq yig’ishni tashkil qiluvchi mahalliy hukmdor ustidan nazorat etuvchi”, ya'ni noib ma'nosida bo’lgan. Ayg’uchi esa vazir, maslahatchi, sarkarda ma'nolarida bo’lib, ko’pincha maslahatchi ma'nosida ishlatilgan: qagani alp armish, aygucisi bilga armish- xoqoni qahramon ekan, maslahatchisi alloma ekan. Bu sifat o’rxun-enasoy obidalaridan biri Tonyuquq bitigtoshida Tonyuqquqqa nisbatan qo’llanilgan. Manbalarda qayd etilishicha Tonyuquq mazkur bitigtoshni o’zi yozdirgan. Xitoy yilnomalarida u Yuanchjen deb berilgan.

Yarchi -yo’lchi, yo’l boshlovchi, yer biladigan kishi degani: yarchi tiladim- yerchi surishtirdim.

Apatarxan -bosh qo’mondan degan manoni bildiruvchi unvon: apatarxangaru icra sab idmis-apatarxanga maxfiy gap yuboribdi.

Apa so’zi “Devoni lug’atit-turk”da ona ma'nosida berilgan. Kulteginda esa, ajdodimiz deb tarjima qilinganini va shu ma'noda qo’llanilganini uchratamiz. Umumiy tarzda ular bir-biriga juda yaqin, shuningdek apa qadimgi turkiy tilda faqat ona ma'nosida emas, o’zidan katta ulug’larga, yurt boshqaruvchilarga nisbatan ham qo’llanilgan.

Xotun- malika degani. Turkiy sulolalarda hukmdorning ayoli shunday nomlangan. U xoqon bilan birgalikda davlat boshqaruvida faol ishtirok etgan. Qadimda turk xoqonliklarida zarb qilingan tangalarda ayol tasvirining berilgani ham shu bilan izohlanadi. Xotunlarga atab xotunkat- malika shaharlari qurilgan. Turk xoqonliklarida ayol kishi nihoyatda e'zozlangan. Tonyuquq bitigtoshida shunday qatorlar bor: Qatun yoq bolmis arti, ani yoslatayin tadi- xotun yo’q bo’lgan edi, uning marosimini o’tkazay dedi. Harbiy yurishga otlangan paytda xotunning vafoti va uning marosimini o’tkazmay ketishga xoqon jazm qilmaydi.