Microsoft Word Allambergenova M

57





tamg’alar asosida urug’ nomlarini ataganlar. Demak, bundan kelib chiqadiki, qadimgi davrlarda har bir urug’ va qabilaning o’ziga xos tug’i (bayrog’i) bo’lgan, shu bayroqqa qo’yilgan belgi ham o’sha urug’ yoki qabilani nomlab kelgan.

2. 
   Bitigtoshlarda ishlatilgan toponimlar
   

Yozma obidalarda anchagina joy nomlari uchraydi. Mazkur toponimlar o’sha davrlarda yashagan turkiy xalqlarning kundalik moddiy, madaniy turmushi, ularning qayerlarda istiqomat qilganliklari, kasb-hunari, etnik tarkibi haqida ma'lumot beradi. Qadimgi turkiy tilda quyidagi toponimlar uchraydi: Tamir qapig, Etukan yis, Tabgac, Magi Qorgan va boshqalar. Ayrim toponimlar narsa- buyumlarning tusiga qarab qo’yilgan. Masalan, atliq (Tonyuquq).

Turkiy tillarda so’z yasalishining analitik usuli ham amal qilgani ma lum. Bunday usul bilan yasalgan so’zlar yodgorliklar tilida keng qo’llaniladi. Bu usulda yasalgan so’zlar qo’shma so’zlar hisoblanib, ko’k turk bitiglarida qo’shma so’z holida yasalgan yer otlari, daryo va ko’l otlari ham uchraydi.

Temir qapig, Yincu Uguz kabi. Qo’shma so’z holida yasalgan toponimlar ko’proq joy nomini bildiruvchi so’zlardan tuzilgan bo’ladi. Masalan, “Cug ay quzin Qara qumug olurur artimiz”- (Tonyuquq 7)- Chug’ay quzni va Qoraqumni manzil qilib olgan edik. Chug’ay-hozirgi Inshan: Qoraqum-

Inshan shimolidagi cho’l vohalaridan biri.

Kultegin bitigtoshi matnini o’rganish jarayonida uning yurish qilgan joylarning nomlarini, xalqlarning nomlarini keltirganligining guvohi bo’lamiz. Kulteginning ko’rsatgan jasoratlari, qilgan qahramonliklari akasi Bilga xoqon tilidan hikoya qilinadi. Jumladan, bitigtoshning muqaddima qismida Bilga xoqonning yurish qilgan joylari shunday tasvirlanadi: “Ilgaru Santung yaziqa tagi suladim, Tuputka kicik tagmadim, qurigaru Yincu Uguzgaca Tamir qapigqa tagi suladim, yirgaru Yer Bayirqu yaringa tagi suladim, bunca yerka tagi yoritdim”, ya'ni Shimolga Shantung cho’ligacha lashkar tortdim, dengizga biroz yetmadim, janubga To’quz arsangacha lashkar tortdim, dengizga biroz yetmadi, g’arbga Inju og’uzni kechib Temir qapiqqacha lashkar tortdim, shimolga Yer Bayirdu yerigacha lashkar