Mexanik harakat haqida

130-rasm. Jismni ko‘tarishda (a) va shu masofaga gorizontal ko‘chirishda

2. 
   bajarilgan ishni o‘lchash qurilmasi
   

131-rasm.
Osma soat

41-§. POTENSIAL ENERGIYA

Ba’zan jismlar ishni bir zumda bajarmasdan, uzoq vaqt davo- mida bajarishi mumkin. Ular ish bajarish qobiliyatlarini uzoq vaqt saqlay oladi. Masalan, osma soatlarning maxsus toshlari- ni tepaga ko‘tarib, biz ish bajaramiz (131-rasm). Natijada soat mexanizmi toshlar pastga tushishiga qadar ish bajarish qobili- yatiga ega bo‘ladi. Og‘irlik kuchi ta’sirida asta-sekin pastga tushayotgan toshlar soat mayatnik, g‘ildirak va millarini aylanti- radi. Toshlar pastga tushgan sari ularning ish bajarish qobiliyati kamayib boradi. Pastga tushgan toshlarni ko‘tarib, ularning ish bajara olish qobiliyatini yana tiklash mumkin. Toshlarni ko‘tar- ganimizda ularning ish bajarish qobiliyati ortadi, pastga tushgan sari kamayib boradi va polga yoki yerga yetib kelganida bu- tunlay tugaydi. Faqat ko‘tarish bilangina emas, balki prujinani siqish yoki burash yordamida ham ish bajara olish qobiliyatini hosil qilish mumkin. Burama soat va o‘yinchoqlar shu usulda ishlaydi. Shuningdek, jismni ma’lum tezlikda harakatlantirsak, unda ish bajara olish zaxirasini paydo qilamiz. Masalan, bolta bilan o‘tin yorganda, ish bajariladi. Buning uchun boltaga katta

tezlik berishimiz kerak. Ko‘rilgan barcha misollarda jism vaziyati o‘zgarti- rilib, ish bajarilmoqda (yukni tushirib, siqilgan prujinani cho‘zib, tezlikdagi jism harakatini to‘xtatib). Bu o‘zgartirishlar sodir bo‘lmaguncha jism o‘zining ish bajarish qobiliyatini saqlab turadi.

«Energiya» so‘zi yunonchada «faollik» degan ma’noni ^m

bildiradi. Energiyaning o‘zgarishi shu o‘zgarishlarni sodir
qilish uchun sarflanadigan ish bilan o‘lchanadi.
Shuning uchun energiyani ish kabi birliklarda o‘lchash lozim. Uning asosiy birligi – joul (J). Mexanik energiya kinetik va potensial energiyaga bo‘linadi.
Faraz qilaylik, m massali jism h balandlikdan erkin tush- moqda (132-rasm). Bunda jism faqat Yerning tortish kuchi, ya’ni F_og‘ = mg og‘irlik kuchi ta’sirida harakat qiladi. Jism h balandlikdan yerga tushguncha og‘irlik kuchi bajaradigan ish quyidagicha ifodalanadi:

A = F ^. s = F_og‘ ^. h yoki
(1)