Mexanik harakat haqida

VI bob.

IMPULSNING SAQLANISH QONUNI

117­rasm. Ipning siltab (b) va sekin­ asta (d) tortilganda uzilishi

36­§. IMPULS

Kuch impulsi

To‘xtab turgan aravachani ma’lum bir tezlikda harakatlantirish uchun uni katta tezlikda kelayotgan boshqa aravacha turtib yuborishi kerak. Yoki uni as­ ta­sekin tortib, kichik kuch ta’siri yordamida ham ke­ rakli tezlikka erishtirish mumkin. Lekin buning uchun uzoq vaqt davomida kuch ta’sir ettirib turish kerak bo‘ladi. Bu ikki usulda arava bir xil tezlikda harakat­ ga keladi: birida qisqa vaqt davomida katta kuch, ik­ kinchisida uzoq vaqt davomida kichik kuch ta’sirida. Demak, jismlarning o‘zaro ta’sirida natija kuchning miqdoridan tashqari, ta’sirlashish vaqtining davomiy­ ligiga ham bog‘liq ekan. Bunga ishonch hosil qilish

uchun quyidagi tajribalarni o‘tkazib ko‘raylik.
1­tajriba. Ikkita bir xil ipga ikki tomonidan bog‘langan jismni 117- a rasmda ko‘rsatilganidek osib qo‘yaylik. Dastlab iрni tez, ya’ni siltab pastga tortamiz (117-b rasm). Bunda jism ostidagi iрning uzilishiga gu­ voh bo‘lamiz. Chunki siltab tortganimizda, Nyutonning birinchi qonuni­ ga asosan jism o‘zining tinch holatini saqlashga harakat qiladi va jism ustidagi ipga kuch ta’sir etib ulgurmaydi. Natijada jism ostidagi ipga ustidagi ipga nisbatan ko‘proq kuch ta’sir etib, u uziladi. So‘ngra jismning ostiga bog‘langan iрni sekin-astalik bilan pastga tortamiz. Bunda jismni yuqoridagi tayanch bilan bog‘lab turgan iр uziladi (117-d rasm). Chunki biz pastga tortayotgan kuchimizga jism og‘irligi ham qo‘shiladi. Jism ustidagi ipga ostidagi ipga nisbatan ko‘proq kuch ta’sir etgani uchun tepadagi ip uziladi.

2­tajriba. Stol ustiga sirtlari silliq ikkita tax­ tachani ustma­ust qo‘yaylik. Pastdagi taxtacha­ ga iр bog‘langan bo‘lsin (118-rasm). Birinchi

1. 
   holatda pastdagi taxtachani asta­sekin tor­ tamiz. Bunda pastki va ustki taxtacha bir­biriga nisbatan siljimasdan, stol ustida sirpanadi. Ik­ kinchi (b) holatda pastdagi taxtachani tez, ya’ni siltab tortamiz. Bu holda ustki taxtacha pastki taxtacha ustida sirpanib, orqaroqda qoladi yoki tushib ketishi mumkin.
   

Tajribalardan shunday xulosa chiqarish mum­


118­rasm. Ustki taxtacha­ ning sekin­asta (a) va
siltab (b) tortilgandagi holati

kin: jismlarning o‘zaro ta’siri natijasi faqat kuchning miqdorigagina emas, balki uning ta’sir vaqti davomiyligiga ham bog‘liq. Shuning uchun kuch impulsi degan kattalik kiritilgan. Impuls lotincha impulsus so‘zidan olin­ gan bo‘lib, degan ma’noni bildiradi.

^→I = F^→· t. (1)
Xalqaro birliklar sistemasida kuch impulsi – ^→I
ning birligi Nyu­