Методик асослари

1.4-шакл. Ўқувчиларга креативликни шакллантиришда муаммоли фаолият концепциясининг хусусиятлари
Ўқувчиларда креатив қобилиятларни шакллантиришга нисбатан муаммоли фаолият ёндашувининг моҳияти қуйидагилардан иборат:
- махсус шарт-шароитларни яратишда, ўқувчилар илгари олинган аҳамиятга эга бўлган билим, кўникма ва малакаларга таяниб, ўқув ва касбий вазифаларни мустақил равишда кашф этадилар ва тушунадилар;
- ўқувчиларнинг ақлий ва амалий машғулотларда, ўқув ва касбий вазифаларни ҳал қилишнинг энг мақбул вариантларини топиш ва асослаш;
- ўқувчиларнинг мустақил фаолиятида муаммоли вазиятни ўзлари ҳал қилиш;
- ўқувчиларнинг изланиш фаоллигини кучайтиришда, ўқув ва касбий муаммоларни ҳал қилишнинг янги усулларини излашда ва шу билан ўзида креатив фикрлашни ривожлантиришда;
- атрофда турган ҳақиқатни ижодий ўзгартиришда.
Ўқувчиларда креатив қобилиятларни шакллантириш билан боғлиқ ҳолда ўқитишнинг муаммоли фаолият мақсадлари, моҳияти ва тамойилларини кўриб чиқиб, ушбу жараён самарадорлигининг педагогик шартларига тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Муаммоли таълим самарадорлигининг учта асосий шартини ажратиб кўрсатиш мумкин:

1. 
   Ўқувчилар тафаккурини кучайтириш билан бирга уларнинг таълимий, ижодий ва амалий фаолиятидаги қарама-қаршиликларнинг изчил ривожланиши билан таъминланади. Шундай қилиб, ўқувчилар фикрлаш интенсивлигининг изчил ўсиши муаммоли вазиятларни яратишга, турли метод ва воситалардан фойдаланишга ёрдам беради, масалан:
   

- муаммоли вазиятни ҳал қилиш учун вақтни чеклаш;
- ҳодисани ҳар томондан кўриб чиқиш;
- ҳодиса фаолиятининг турли қирралари;
- муаммоли вазифаларни ҳал қилиш ва бошқалар.
Муаммоли вазиятларни яратиш учун таълимий методлардан фойдаланиш қуйидаги ҳолларда ўз самарасини беради:
- илгари ўрганилган ўқув материали ва ўрганилиши керак бўлган нарсалар билан мантиқий алоқада бўлиш;
- ўқув жараёнидаги маълум ва номаълумнинг кўринадиган чегараларини ўз ичига олиши;
- янги ғоя ва маълум бўлганларини таққослаганда эстетик завқ олиш.
2. Фикрлаш жараёнининг объективлиги, яъни ўқувчиларнинг ақлий фаолиятининг ўсишидаги сезилиш ўқитувчига уларнинг фикрлаш жараёнидаги камчиликларини аниқлашга ва тегишли тузатишлар киритишга ёрдам берадиган чора-тадбирларни ишлаб чиқишга имкон беради. Ўқувчиларнинг фикрлашининг аниқ намоён бўлиши учун қуйидаги усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ:
- ақлий фаолиятнинг барча босқичлари натижаларини қоғозга тушириш;
- ўқувчи томонидан топшириқнинг энг мақбул вариантини аниқлаштириш ва кейинчалик такомиллаштириш;
- ўқитувчи томонидан берилган топшириқни ўқувчида ўқув материалларини ўзлаштириш даражасини назорат қилиш.
3. Таълимий муаммолар ечимини ишлаб чиқиш жараёнида ўқувчиларнинг индивидуал мустақил ҳаракатларини ташкил этиш лозим. Ўқитувчи ўқувчиларга тақдим этиши мумкин бўлган турли таълимий вазиятлар уларга маълум миқдордаги вариантларни танлаш имконини беради. Ўқувчиларнинг ҳар қандай мураккабликдаги муаммони ҳал қилишдаги мустақил равишда қарорлар қабул қилиш қобилиятини шакллантиради. Бунга қуйидаги услубий методлар ёрдам беради:
- ўзгарувчан ва вариатив ривожланиш;
- ўқувчи томонидан ўқув муаммони ҳал қилишнинг ўз версиясини ишлаб чиқиш, уни такомиллаштириш, тузатиш, қайта ишлаш;
- оптимал ечимни аниқлаш, уни амалга ошириш ва бошқалар.
Нуксонли фаолият ендашуви асосида олиб бориладиган укув машгулотлари жараенида укувчиларнинг нуксонли масалалар вазиятлар вазифаларни хал килишда мустакил билим ва эркин фаолиятнинг самараси ортади.
Муаммоли фаолият ёндашуви асосида олиб бориладиган ўқув машғулотлари жараёнида ўқувчиларнинг муаммоли масалалар, вазиятлар, вазифалар ва вазифаларни ҳал қилишда мустақил билим ва ижодий фаолиятининг улуши ортади, ўқув вазифаларни ҳал қилишнинг янги усулларини излашда уларнинг фикрлаш интенсивлиги кучайиб боради. Шу билан бирга, бундай ёндашув ўқувчиларга янги кўникмаларга эга бўлиш, интеллектуал қобилиятларини такомиллаштириш, турли хил ўқув ва касбий вазифаларни ижодий ҳал қилиш тажрибасини тўплаш имконини беради.
Ўқувчи ҳал қилишни ўрганиши керак бўлган ва келгуси касбий фаолиятида дуч келадиган вазифалар ёрдамида ўқув мақсадларини яратиш ва амалга ошириш схемаси таълим тизимининг кейинги бўғинларида ҳам самарали деб қаралади.
Вазифа – бу ижодий фаолият структурасининг таркибий қисми бўлиб, уни ҳал қилишда ўқувчи янги кўникма ҳамда ижодий фаолият тажрибасини эгаллайди. Шу муносабат билан бундай топшириқлардан ўқувчилар ўртасида креатив қобилиятларни шакллантириш воситаси сифатида фойдаланиш мумкин. Бир қатор замонавий ўқитиш технологияларида (муаммоли, ривожлантирувчи ва бошқалар) материал тавсифловчи сифатида эмас, балки ўзига хос муаммога эга бўлган ҳолда тақдим этилади. Қарама-қаршиликлар ва уларнинг ечими ривожланишнинг ҳаракатлантирувчи кучи бўлиб, яратилган вазиятларнинг муаммоли характери ўқитишнинг асосий принципи бўлиб хизмат қилади. Вазифада уни ҳал қилиш йўллари ва кўрсатмаларининг йўқлиги муаммолиликнинг ўзига хос белгисидир.
Клаузура – бу қисқа муддатли график ёки лойиҳа (2-6 соат давомида) ўқув-ижодий топшириқ бўлиб, ўқувчилар томонидан мустақил равишда бажарилади ва замонавий мактабларнинг ўқув жараёнида кенг қўлланилади. Клаузлар ўқувчиларнинг фантазиясини, тасаввурини, хаёлий тафаккурини, композицион қобилиятларини ривожлантириш, уларни график ва макет техникасида креатив ғояларни акс эттириш маҳорат ва кўникмаларини ривожлантириш учун ишлатилади. Ижодий вазифаларнинг характерли хусусиятларини таҳлил қилиш асосида ўқув жараёнига жалб қилинган таълимий вазифалар хусусиятларини очиб беради. Биринчидан, бу қисқа муддатли ўқув ва ижодий топшириқларнинг асосий йўналиши:
- ўқувчилар томонидан мақсадга эришишга интилишнинг янги воситаларини мустақил равишда яратиш;
- субъектив ёки объектив янгиликка эга маҳсулотни яратиш.
Иккинчидан, таълим мазмунининг хусусиятлари:
- мумкин бўлган ечимга эга бўлмаган маълумотни ўз ичига олган дастлабки шарт;
- ўқувчининг мавжуд бўлган билим ёки предметларни ўзгартиришни талаб қиладиган шартнинг мантиқий номувофиқлиги;
- ўқувчининг қисман ёки умуман номаълум бўлган таркибий қисмларининг мураккаб ўзаро боғлиқлиги билан тавсифланган вазиятнинг кўп қиррали эканлиги;
- ўқувчи фақат топшириқнинг мақсади ва вазифаларини аниқ ифодалайдиган тарзда тузилган расмийлаштирилган шартнинг мавжудлиги;
- илгари олинган касбга оид муҳим билим, кўникма ва малакаларни янгилаш ва узатишни талаб қиладиган топшириқ мазмунининг фанлараро боғлиқлиги билан намоён бўлади.
Изланишлар давомида ушбу топшириқнинг бир қатор қуйидаги характерли хусусиятлари кўзга ташланди.
- бир нечта ечимларни ўз ичига оладиган;
- керакли натижанинг ноаниқлигига эга бўлган;
- кўриб чиқилаётган ҳақиқатни акс эттиришнинг онг ости ва онгли даражаларининг ўзаро таъсирига ёрдам берадиган;
- ижодий ечимни топиш кўпинча тушунчада намоён бўлиши билан боғлиқлиги;
- ўқувчининг визуал тасаввурини ривожлантиради.
Ушбу фаолият репродуктив ижодий фаолият ўзини-ўзи ривожлантириш учун катта имкониятларга эга бўлиб, ўқувчиларнинг креатив қобилиятлари ва шахсий фазилатларини шакллантиришга олиб келади.