Metodi. Adabiyotning nazariy muammolari

Bibliografiya (kitobiyot) 
Adabiyotshunoslik 
bibliografiyasi 
adabiyotshunoslikning 
ilmiy-amaliy 
sohasi 
sanalib, 
adabiyotshunoslikka 
oid 
ilmiy 
asarlar, 
maqolalar, 
shuningdek, 
badiiy 
asarlar 
ro‘yxatini, 
bibliografik 
qo‘llanma, ko‘rsatkichlar tuzish bilan shug‘ullanadi. 
Yordamchi soha sifatida adabiyotshunoslik bibliografiyasi 
ilmiy-tadqiqotlarning «1.7-rasm» samarali 
bo‘lishiga xizmat qilish, badiiy adabiyotni targ‘ib qilish kabi 
maqsadlarni ko‘zlaydi. Bibliograflar tomonidan tuzilgan
bibliografik ko‘rsatkich va qo‘llanmalar tadqiqotchilarga 
katta amaliy yordam beradi.
3. Adabiyotshunoslik va uning boshqa fanlar bilan aloqadorligi.
Bugungi kun kishisining tafakkur darajasi, insoniyat tomonidan to‘plangan bilimlar ko‘lami 
benihoya kengaygan. Qadimda fanlar o‘zaro ajralmagan, xususan, adabiyotshunoslik ham falsafa 
ichidagi bir hodisa edi. Kishilik jamiyatining taraqqiyoti, inson tafakkurining rivoji davomida turli 
fanlar alohida mustaqil fanlar sifatida ajralib chiqdi. Biroq bu ajralishni tamomila maxdudlashish 
deb tushunmaslik lozim. Chunki adabiyotshunoslik, fanning barcha mustaqil tarmoqlari singari, 
boshqa fanlar bilan aloqada yashaydi, rivojlanadi. Bu xil aloqa davomida adabiyotshunoslik 
boshqa fanlardan nimalarnidir oladi, ularga nimalarnidir beradi. 
Adabiyotshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi haqida gapirganda, avvalo, uning 
tilshunoslik bilan aloqasi xususida to‘xtalish lozim. Badiiy adabiyotning materiali so‘z, adabiy 
asar esa so‘zlardan tarkib topuvchi matndir. Badiiy matn esa, ravshanki, til qonuniyatlari asosida 
tarkib topadi. Til qonuniyatlarini bilishlik matnning qurilishi, tagma’nolari, ishlatilgan stilistik 
figuralarning estetik qimmati haqida fikr yuritishda juda muhim. Odatda badiiy matn tilini 
o‘rganishga qaratilgan ishlarni adabiyotshunoslik va tilshunoslik chegarasidagi ishlar deb qaraladi. 
Biroq bunda biz chegarani aniq olishimiz kerak. Gap shundaki, adabiyotshunoslik tilshunoslik 
yutuqlariga tayanib tasvir vositalarining estetik tomonlarini o‘rgansa, tilshunoslik til 
qonuniyatlarini o‘rganishni o‘ziga maqsad qiladi. Ya’ni, tilshunos uchun badiiy matn material 
bo‘lsa, adabiyotshunos uchun maqsad sanaladi. Tilshunoslik bilan adabiyotshunoslik aloqalari 
9
Каримов Б.Н. Адабиётшунослик методологияси. –Т.: Муҳаррир, 2011;Қосимов Б., Долимов У. Маърифат 
дарғалари.−Т.:Ўқитувчи,1990. 

---

yana bir jihatdan muhim. Tilshunoslik kishilar orasidagi muloqot vositasi bo‘lgan tilni o‘rgansa, 
adabiyotshunoslik ijodkor va o‘quvchi orasidagi badiiy muloqot vositasi bo‘lgan badiiy asarni 
o‘rganadi. Muloqot qonuniyatlarining mushtarakligi esa adabiyotshunoslikning qator 
muammolarini til qonuniyatlari bilan qiyosan o‘rganish va o‘rgatish imkoniyatini ochadi.
Adabiyotshunos o‘z faoliyatida badiiy nutq shakllari, ritmi, intonasiya, she’r sintaksisi, 
ekspressivlikni oshiruvchi vositalar kabi qator tushunchalarga duch keladiki, bularning 
tilshunoslik ilmidagi talqinini bilgan adabiyotshunos izlanishlari, albatta, samaraliroq bo‘ladi. 
Keyingi davr adabiyotshunosligida paydo bo‘lgan "struktural adabiyotshunoslik", "semiotik 
tahlil" kabi tushunchalar bevosita tilshunoslik yutuqlari asosida yuzaga kelgandir. 
Adabiyotshunoslikning tarix fani bilan ham uzviy aloqasi bor. Ma’lum bir davr adabiyoti 
yoki o‘tmishda yaratilgan konkret asarni tadqiq etayotgan adabiyot tarixchisi o‘sha davr ijtimoiy-
tarixiy hodisalarini o‘rganmog‘i shart, aks holda u o‘rganilayotgan davr adabiyotida kuzatilgan 
hodisalar mohiyatini ham, tahlil qilinayotgan asarning mohiyatini ham to‘la anglay olmaydi.
Adabiyotshunoslik san’atning umumiy qonuniyatlarini o‘rganuvchi estetika fani bilan ham 
mustahkam aloqadadir. So‘z san’ati sifatida badiiy adabiyot san’atning umumiy qonuniyatlari 
asosida yashashi, uning boshqa san’at turlari bilan aloqada ekanligi adabiyotshunosdan estetika 
fani yutuqlaridan xabardor bo‘lishni taqozo qiladi. 
Adabiyotshunoslikning falsafa fani bilan aloqasi haqida gapirganda, avvalo, yirik 
san’atkorlarning hammasi ham o‘ziga xos faylasuf ekanligi, yirik badiiy asarlarda muallifning 
olamu odam haqidagi qarashlari tizimi (badiiy konsepsiya) — badiiy falsafasi ifodalanishini 
e’tiborda tutish lozim. Dunyoqarashi muayyan falsafiy ta’limot ta’sirida shakllangan ijodkor 
asarlarining mazmun-mohiyatini anglash uchun adabiyotshunos o‘sha falsafa asoslaridan xabardor 
bo‘lmog‘i lozimdir. Aytaylik, islom falsafasi asoslarini, tasavvuf falsafasini bilmasdan turib 
mumtoz adabiyot tarixini o‘rganish, undagi ko‘plab asarlarni talqin qilish maholdir. Yoki, 
masalan, XX asr yevropa adabiyoti namunalarini o‘rganganda freydizm, ekzistensializm kabi 
ta’limotlardan xabardor bo‘lish talab qilinadi. 
Adabiyotshunoslik psixologiya fani bilan ham o‘zaro aloqada bo‘ladi. Badiiy asarda 
tasvirlangan inson ruhiyatini anglash, badiiy ijod psixologiyasi, badiiy asarni qabul qilish 
jarayonining ruhiy mexanizmlarini yaxshi tasavvur qilish uchun adabiyotshunosga psixologiya 
fanining yutuqlari juda katta yordam beradi. Ayni paytda, badiiy adabiyot psixologiya faniga ilmiy 
tadqiqotlar uchun boy material beradi.
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, adabiyotshunoslik boshqa fanlar bilan uzviy aloqada 
rivojlanadi. Chinakam adabiyotshunos bo‘lib yetishish, uning yutuqlaridan boxabar bo‘lish va 
ortda qolmaslik uchun sizdan atroflicha keng bilim egasi bo‘lishlik talab etiladi.