Metodi. Adabiyotning nazariy muammolari

 
Adabiyot nazariyasi haqida J.Kaller quyidagicha fikr yuritadi.
NAZARIYa NIMA? 
Hozirgi paytda adabiy va madaniy sohalarda nazariya 
haqida ko‘plab munozaralar mavjud, albatta, bu adabiyot 
nazariyasi emas, shunchaki nazariya tushunchasidir. Adabiyot 
sohasidan tashqaridagi har kimga bu juda g‘alati tuyulishi tabiiy. 
Nimaning nazariyasi deb, so‘rashingiz mumkin. Hayratlanarlisi, 
bir nima deyish qiyin. Bu aniq bir narsaning nazariyasi ham, 
umumiy ma’nodagi narsalarning mukammal nazariyasi ham 
emas. Lekin bir hisobda nazariya biz bajaradigan yoki 
bajarmaydigan biror mashg‘ulotdek tuyulishi mumkin. Siz 
nazariya bilan shug‘ullanishingiz mumkin. Siz nazariyani 
o‘qitishingiz yoki o‘rganishingiz mumkin. Siz nazariyani yomon 
ko‘rishingiz yo undan qo‘rqishingiz mumkin. Ammo bularning 
birortasi ham nazariyani tushunishga yordam bermaydi
5
. 
Bizga ma’lumki, nazariya adabiyotshunoslik sohalarining 
tabiatini tubdan o‘zgartirgan, ammo kim bunday desa, adabiyot nazariyasini, adabiy ijodning 
tabiatini tizimli tasvirlashni nazarda tutmaydi. Agar odamlar hozirda adabiyotshunoslikda juda 
ko‘p nazariyalar borligidan shikoyat qilishsa, ular adabiyotning tabiatidagi ko‘plab tizimli 
ifodalarni nazarda tutmaydilar yoki badiiy tilning o‘ziga xos xususiyatlari haqida 
bahslashmaydilar. Aslo. Ularning nazdida boshqa bir narsa mavjud.
Ehtimol, gap aynan shu haqdaki, adabiyotdan tashqari materiyalar haqida juda ko‘p 
munozaralarning ayon ekanligi, adabiyot bilan bog‘liqligi aniq bo‘lmagan umumiy masalalar, 
ya’ni tushunilishi qiyin bo‘lgan psixoanalitik, siyosiy va falsafiy matnlar haqidadir.
Nazariya, asosan, xorijiy otlarning majmuasidir. Masalan, Jak Derida, Mishel Fuko, Lyus 
Irigaray, Jak Lakan, Judit Batler, Luis Altyusser, Gayatri Spivak kabilar.
Nazariya atamasi 
Shunday qilib, nazariya nimaQ Nazariya atamasining asosida yotgan muammoning o‘zi ikki 
ma’noni bildiradi. Bir tomondan, biz, masalan, “nisbiylik nazariyasi” haqida, ya’ni biror tezislar 
tizimi haqida gapiramiz. Boshqa tomondan, nazariya so‘zini kundalik hayotimizda ham 
qo‘llaniladi. .
“Nega Laura va Maykl ajralishdiQ” 
“Mening nazariyam shunday …” 
Nazariya bu yerda nimani bildiradiQ Birinchidan, nazariya, fikr yuritish”ga ishora qiladi. 
Lekin nazariy taxmin bilan bir xil emas. “Mening taxminimcha…” biz bilmaydigan to‘g‘ri 
javobning borligini ko‘rsatadi: “Mening taxminimcha, Laura Mayklning tirnoq ostidan kir 
5
Jonattan Culler. Literature theory: A very short introduction. OUK 2011 .2-боб 13-бет 

---

qidirishlaridan charchagan, ammo biz anig‘ini ularning do‘sti Meri o‘rtaga tushganda, bilib 
olamiz. Nazariya, aksincha, Merining fikrlari, ehtimol, ta’sir ham qilmaydigan fikr yuritish, 
haqiqat yoki yolg‘onligini isbot qilish qiyin bo‘lgan tushuntirishdir.
“Mening nazarimda” deb boshlanuvchi jumla mavhum tushuncha. Biz so‘zlovchining 
“Mening nazarimda, Maykl va Samanta o‘rtasida munosabat mavjud” deb davom ettirishini 
kutmaymiz. U nazariya hisoblanmaydi. Jumla nazariy jihatdan o‘ta ziyraklik bilan tugallanishni 
talab qiladi: Maykl va Samanta o‘rtasida haqiqatan ham munosabat mavjud bo‘lsa,bu dalil Maykl 
bilan Laura o‘rtasidagi munosabat murakkablashadi, degan zo‘rma- zo‘raki izoh talab qilinadi. 
shuningdek, Lauraning ham Mayklga biroz aloqasi bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Qiziq, agar 
so‘zlovchi: “Mening nazariyam shundan iboratki, Maykl va Samanta orasida muhabbat 
munosabati bor,” - desa, ular orasidagi munosabat o‘z-o‘zidan taxminga aylanadi va u dalil 
bo‘lmay qoladi. Bu faqat nazariy gipoteza. Ammo umuman olganda, nazariya na faqat aniq 
bo‘lmagan tushunchani nazarda tutadi; unda ayrim murakkablik bo‘ladi: “Mening nazariyam 
shundan iboratki, Laura doimo o‘z otasini yashirincha sevar edi, shuning uchun Mayklni o‘ziga 
munosib deb bilmadi Nazariya gipotezadan ortiqroq tushuncha. U aniq emas; u turli omillarning 
murakkab qo‘shilmalardan iborat; uni isbot qilish yoki rad qilish oson emas. Agar biz bu tavsiflarni 
esda tusak, “nazariya” tushunchasining mohiyatida nima yashiringanini bilib olish oson bo‘ladi. 
Nazariyaning qo‘llanishi.
Agar nazariya odamlarning qarashlarini o‘zgartiruvchi, o‘zlari o‘rganayotgan predmetlarni 
yangicha tushunishga majbur etadigan va ularni tadqiq qilish faoliyatlari haqida yangicha 
o‘ylashga undovchi bo‘lsa, unda nazariyaning vazifasi nimadan iborat bo‘ladi?
Nazariyaning asosiy vazifasi shundan iboratki, to‘g‘ri fikrga, ya’ni hamma tomonidan qabul 
qilingan ijod mohiyatiga, adabiyotga, tajribaga shubha bilan qarashni vujudga keltirishdir. 
Shunday qilib, nazariya quyidagilarni nazarda tutadi:
-
Konsepsiya shundan iboratki, nutq yoki matnning ma’nosi so‘zlovchining 
hayolida avvaldan bo‘lgan; 
-
G‘oya shu haqdakim, matn – bu nutqdir, uning haqqoniyligi undan 
tashqarida, yo tajribada, yoki tasvirlanayotgan voqelikda.
-
Reallik haqidagi tushunchaning o‘rni ushbu daqiqada nimadaQ
Nazariya bu ko‘pincha hamma qabul qilgan tasavvurlarni keskin tanqid qilar ekan, biz ayni 
vaqtda “to‘g‘ri fikrlash”dan kelib chiqqan holda qabul qilgan tasavvurning aslida tarixiy 
konstruksiya, xususiy nazariya ekanligini ko‘rsatishga harakat qiladi. Vaholanki, bu tushuncha 
bizga juda tabiiy tuyuladi va biz uni hatto nazariya sifatida qabul qilmaymiz. Nazariya sog‘lom 
fikrning tanqidi sifatida va muqobil imkoniyatlarni ko‘rib chiqish adabiyotshunoslikning eng 
asosiy tushunchalarini va ilovalarni savol ostiga qo‘yadi. U o‘z- o‘zicha mavjud deb 
tushuniladigan hamma narsani teskari qilib yuboradi: Ma’no nimaQ Muallif nimaQ Mutolaa 
nimaQ Yozadigan, mutolaa qiladigan yoki ijro etadigan Men yoki sub’ekt nimaQ Qanday qilib 
matnlar, ularni vujudga keltiradigan vaziyatlar bilan mos keladiQ
Muqobil tushunchalarning tadqiqi sifatida tushuncha eng chuqur qurilmalarni so‘roq 
qilishni, adabiy izlanishlarning ish boshlashini taqozo etadi:
Nazariyaga nima misol bo‘lishi mumkinQ 
Derrida yozishma haqida 
“Nazariyaning” misoli uchun – kuchli hisoblangan, lekin “nazariya” doirasida xuddi o‘sha 
farqlarni ko‘rsatuvchi Fukoning jinsiy tarixni qayta ko‘rib chiqishi kabi tahlilga zamonaviy 
faylasuf Jak Derridaning yozish haqidagi munozarasi va ushbu sohadagi Jan Jak Russoning 
tajribasi bilan qarashimiz mumkin. Russo o‘n sakkizinchi asr fransuz yozuvchisi bo‘lib, ko‘pincha, 
alohida shaxsning zamonaviy tushunchasini hayotga tadbiq etishda, aynan, u yordam ko‘rsatgan 
deyiladi. 
Lekin, birinchidan, ozgina fon uchun misol keltiramiz. Odatda, G‘arb falsafasi reallikni 
“tashqi ko‘rinish”dan farqlaydi, narsalar o‘z-o‘zidan nimani: belginimi yoki tushunchanimi ifoda 
qiladi? - deb o‘ylaydi,. Ushbu nuqtai nazarga ko‘ra, haqiqat yoki g‘oyani topish faqat reallik 
usulidir, buning uchun ular shunday tiniq bo‘lishi lozimki, kontekstda tasavvur qilinayotgan fikr 

---

yoki haqiqatga ular xalaqit qilmasligi, taʼsir etmasligi yoki g‘oya bilan zararlantirmasligi kerak. 
So‘zlovchisiz taʼsir etadigan, sunʼiy yoki ixtiyoriy ravishda ishlov berilgan matnni yozishda 
fikrning darhol namoyon bo‘lishi yoki mavjudligi potensial ravishda belgilarning tushunilishida 
anglashilmovchilikka olib keladi.
6
Russo, “Tillar so‘zlashish uchun yaratilgan, yozuv esa so‘zlashish vositasi sifatida 
qo‘shimcha bo‘lib xizmat qiladi” deb, yozganida, umumiy ma’noga aylangan ushbu odatga rioya 
qiladi. Bu yerda, “Nima qo‘shimcha bo‘ladi”? - degan savol bilan Derrida aralashadi. Vebster o‘z 
lug‘atida qo‘shimchani “yakunlovchi yoki qo‘shimcha qiluvchi bir narsa” deb, tushuntiradi. 
Yetishmayotgan muhim maʼnoga ega bo‘lgan so‘z qo‘yib yozilgan “to‘liq” matn bormi yoki biror 
narsa qo‘shma matnsiz ham tushunilishi mumkinmi? Russo bir necha marta yozuvni oddiy, 
arzimas qo‘shimcha, hattoki “so‘zlashish kasalligi” deb ataydi: so‘zlovchi yo‘qligida o‘qilganligi 
sababli, yozish anglashilmovchiliklarni to‘g‘ri tushuntirishni tadbiq etish imkonini beruvchi 
belgilardan iborat bo‘ladi. Lekin Russo yozuvni arzimas qo‘shimcha deb atasa-da, aslida uni, 
gapni yakunlovchi yoki gapda yetishmayotgan narsa sifatida ko‘rib chiqish kerak, deydi. 
So‘zlashdagi kamchiliklarni kompensasiyalash uchun bir necha marta insho yozishga jalb etilgan. 
Masalan, Russo o‘zining shaxs tushunchasini jamiyatga nomaʼlum bo‘lgan “ichki” reallik sifatida 
ochib beruvchi izohlarida, u o‘zini jamiyatdan yashirish uchun “Iqrornoma” yozishga qaror 
qilganligi, chunki u o‘zining jamiyatda “ befoyda shaxs sifatida ko‘rinishini istamaydi. Aslida 
uning ichki mohiyati boshqachadir”. U o‘zining ishlarida tarixiy tuzilmalar kabi narsalarni ko‘rib 
chiqadi va shu bilan, bizni, “biz shunday bo‘lishimiz kerak” deb, o‘ylagan narsalarga, adabiyotni 
ham hisobga olgan holda, davrning til amaliyoti ham narsa shakliga ega bo‘lishi mumkin deb, 
qarashga undaydi.
7