Metodi. Adabiyotning nazariy muammolari

4. Adabiyot nazariyasi – tafakkur asosi.
 
Adabiyotshunoslikda nazariya adabiyotni yoki uni o‘rganish metodlarini tasvirlash emas. 
Nazariya – tafakkur asosi va badiiy ijod; uning chegarasini aniqlash juda murakkab. U asarlar 
yozish va fikrlashning asosiy qismi bo‘lib, me’yoriy jihatdan aniqlash juda murakkab. XIX asrda 
paydo bo‘lgan yangi qorishiq janr haqida faylasuf Richard Rorti shunday deydi: “Gyote va 
Makoley hamda Karleyl va Emerson davridan boshlab matnning yangi turi paydo bo‘ldi. Bu 
adabiy asarlarning qiyosiy fazilatlariga baho ham,g‘oyalarning tarixi, na axloq falsafasi, na 
ijtimoiy bashorat; bularning bari birgalikda yangi janr,”- deb aytadi.
10
Bu ko‘p qatlamli janrni oddiygina “nazariya” deb nomlash qulay. Bu atamani doimiy aniq 
fikr yuritishga yo‘naltiradigan va uning sohasini o‘zgartiradigan, go‘yoki sohaga aloqasi yo‘qdek 
ko‘rinadigan ilmiy ishlarda ham ishlatila boshlandi. Mana nazariya nimani bildirishi haqidagi 
oddiy ta’rif. Nazariyaga aloqador ilmiy ishlar g‘oyalarning keng sohasiga ta’sir o‘tkazadi.
Bu oddiy izoh, qoniqarli ta’rif bo‘la olmaydi, ammo 1960 yilda boshlangan jarayonga mos 
keladiganga o‘xshaydi: adabiyotshunoslar adabiyotni o‘rganishning doirasidan chiqadigan 
matnlar yaratmoqdalar.
10
Jonattan Culler. Literature theory: A very short introduction. OUK 2011. 15- бет. 

---

Ularning til tahlili, yoki tafakkuri, tarixi matn va madaniyat tushunchalari bilan bog‘liq 
bo‘lgan masalalarga yangi va ishonchli munosabat paydo qiladi. Shu ma’noda nazariya bu 
adabiyot metodlarini o‘rganish yig‘indisi emas, balki matnlarning cheksiz miqdori bo‘lib, oy 
ostidagi makonda nima bo‘lsa, hammasiga: akademik falsafaning tor doiradagi maxsus 
muammolari va ularni anglashning turli usullaridan tortib, moddiy olamning tasviriga
bag‘ishlangandir.
Nazariya janr sifatida quyidagi: antropologiya, san’at, tarix, kinomatografiya, gender 
muammolari, tilshunoslik, falsafa, siyosatshunoslik, psixologik tahlil, ilm-fan tadqiqotlari, 
ijtimoiy va intellektual tarix hamda jamiyatshunoslikni o‘z ichiga oladi. 
Ushbu sohalar o‘zlarining dalillari bilan ish ko‘radi. Lekin ular nazariya bo‘ladi, chunki ular 
haqidagi qarashlar va dalillar maxsuldor va bu fanlarni o‘rganmaydiganlar uchun foydalidir. 
“Nazariya”ga aylangan ilmiy tadqiqotlar shunday nizomni o‘zida ifodalaydiki, ularni kitobxon 
o‘zining fikrlashida, tabiat va madaniyat, ruhiyatning namoyon bo‘lishi, jamiyatning inson 
shaxsiy hayotiga munosabati va global tarixiy kuchlarning individual tajribalarga ta’sirini 
o‘rganishda qo‘llashi mumkin.
11