Менежмент асослари

 
Таянч иборалар:
Иқтисодий воситалар, бошқариш усуллари, социология, психология, 
ҳуқуқий усуллар, тарбиявий усуллар, номарказлаштириш принципи, ижтимоий 
жавобгарлик, низо, асабни бузиш. 
Саволлар: 
1. Иқтисодий бошқарув усулларининг қандай ютуқ ва камчиликларини Сиз 
тасаввур этасиз? 
2. Ташкилий-фармойиш (маъмурий) усулларнинг моҳияти нима? 
3. Социология нимани ўрганади? 
4. Ташкилий-мувофиқлаштирувчи таъсир мехнат жамоаларига нимага керак? 
5. Шахснинг қандай руҳий хоссаларини биласиз? 
6. Психология нимани ўрганади? 
7. Маънавий рағбатлантириш деганда нимани тушунасиз? 
10 Мавзу: Бошқарув қарорини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш босқичлари. 
10.1. Бошқарув қарорларининг моҳияти ва уларнинг таснифи. 
10.2. Бошқарув қарорларига қўйиладиган талаблар. 
10.3. Бошқарув қарорларини тайѐрлаш жараѐни ва қабул қилиш
10.4. Бошқарув қарорларини (оптимизациялаш) усуллари ва уларни 
бажарилишини ташкил этиш. 
 
10.1. Бошқарув қарорларининг моҳияти ва уларнинг таснифи. 
Бошқарув фаолиятининг самарадорлиги кўпинча қабул қилинаѐтган 
қарорларга боғлиқ корхонадаги бутун савол ва муаммолар занжири уларнинг 
аниқ ечими ва бошқарувчига юкланган, ишлаб чиқариш, техник, ижтимий, 
иқтисодий, маркетинг ва ҳуқуқий вазифалар қарорларни тўғри қабул қилиш ва 
ўз вақтида бажарилишига боғлиқ. Ечилаѐтган муаммоларнинг ҳаммаси хар-
қандай бошқарувчи томонидан ҳисобга олинади ва бу нарса унинг бошқарув 
услубида ҳамда бутун бошқарув жараѐнида акс этади. 
Иқтисодиѐтни бошқаришдаги ечимларнинг моҳияти купгина объектив 
омилларга боғлиқ. Улардан энг асосийси - ишлаб чиқариш воситаларига турли 
мулкчилик; ишлаб чиқариш ва мехнатни чуқур тақсимланиши ва 
ихтисослашувига; мехнат ва материал техник ресурсларни бошқариш; 
соҳалараро, ишлаб чиқаришлараро алоқаларни кенгайиши; Қўшма корхона 
тузиш; маркетингни амалда қўллаш; корхона ва соҳаларни ташқи иқтисодий 
алоқаларга чиқиш, бошқарув қарорларини қабул қилишдаги таваккалчиликлар. 
Бошқарув қарори - кенг маънода жамиятдаги моддий ва маънавий 
эҳтиѐжларнинг реал қондирилиш имкониятлари билан бир нуқтада кесишуви 
халқ хўжалигидаги бир нуқтада кесишуви. Халқ хўжалигидаги бу муаммонинг 
ечими 
мавжуд 
қонунлар, 
фармонларнинг 
бизга 
боғлиқ 
бўлмаган 
қонуниятларнинг бизга боғлиқ бўлмаган қонуниятларнинг бир-бирига мувофиқ 
келишишидир. Бошқарув қарори - шунингдек корхона олдида турган мақсадлар 
ва миссиясини амалга ошириш демакдир. Айнан шу жараѐнда юзлаб, минглаб 

---

107 
инсонлар ўз эҳтиѐжларини қондиради, мавқега эга бўлади, хар томонлама ўсади 
ва умуман жамият ўсади. 
Қарорларни ишлаб чиқариш ва амалда қўллаш раҳбарнинг кейинги 
фаолиятидаги силжишларига боғлиқ. Битта муаммо бўйича бир неча қарорлар 
ишлаб чиқилади ва улардан биттаси амалда қўлланилади. Бу қарорлар таснифи 
муҳим назарий ва ҳаѐтий аҳамиятга эга. 
Бошқарув фаолиятининг самарадорлиги нуқтаи назаридан қарорлар 
қуйидаги турларга бўлинади: стратегик ва оператив. 
Стратегик қарор - бу корхонанинг фаолияти билан боғлиқ бўлган мақсад 
ва миссияларнинг шаклланиши. 
Бозор иқтисодиѐтига ўтиш шароитида бу қарорлар корхонанинг 
фаолиятидаги янгича ѐндашувлар, кескин бурилишларни силлик ўтишини 
таъминлайди. Стратегик қарорлар корхона, ҳудуд, соҳа даражасида қарорлар 
жамиятдаги янги манбаалар ҳисобига бутун иқтисодий ва ижтимоий 
муаммоларни ечишга ѐрдам беради. 
Оператив қарорлар бу моҳияти бўйича хўжалик бошқарув қарорларидир. 
Улар бошқариладиган объектни узлуксиз ишлаш жараѐнини қўллаб-
қувватлаши учун жорий шахсий муаммолар бўйича қабул қилинади. Яъни, 
унинг мураккаб механизмини структура ва ўзаро алоқаларни ўзгартирмасдан 
ушлаб туришдир. Бу қарорларни раҳбар махсус тайѐргарликсиз етарлича тез 
қабул қилади. Бундай қарорларга ходимларни ишга олиш ва бушатиш, 
уларнинг иш ҳақларини ўзгариши, корхонани кишга тайѐрлаш ҳақидаги ва шу 
каби ҳужжатларни киритиш мумкин. 
Ҳаракат доираси бўйича бошқарув қарорларини иқтисодий, ташкилий, 
ижтимоий, техник ва технологик қарорларга бўлиш мумкин. 
Шунингдек, бошқарув қарорлари бошқарув даражаси бўйича хам 
қуйидаги босқичда бўлинади: уста, участка бошлиги, цех бошлиги, ишлаб 
чиқариш бошлиги, корхона ва бирлашма раҳбари, вазир... 
Қарорлар таъсир қилиш йўналиши бўйича ташқи ва ички бўлади. Ташқи 
қарорлар бошқа даражага қаратилади, ички қарорлар эса алоҳида бўлимлар ѐки 
корхонани қамраб олади. 
Бошқарув қарорлари функционал мазмуни бўйича иқтисодий, ташкилий, 
координацион, рағбатлантирувчи, бошқарувчи ва назорат қарорларга бўлинади. 
Қайта ишлашни ташкиллаштириш бўйича шахсий, хамкасбий ва 
малакавийларга бўлинади. Шахсий қарорлар раҳбарнинг жамоадаги 
келишувисиз ва муҳокамасиз ѐки алоҳида шахслар томонидан ишлаб 
чиқарилади. Купинча булар корхона тараққиѐти йўлидаги принципиаль 
муаммоларга даҳли бўлмаган оператив қарорлардир. Ҳамкасб каролари асосан 
моддий тайѐргарлик талаб қиладиган, бир гуруҳ мутахассислар ва раҳбарлар 
томонидан ишлаб чиқариладиган ва қабул қилинадиган қарорлардир. Улар хар 
томонлама мазмунга эгадирлар. Жамоа қарорлари мансаб ѐки ходимлардан 
қатъий назар бугун иштирокчилар томонидан умумий мажлисда ишлаб 
чиқарилади. Бундай қарорлар ишлаб чиқаришнинг баҳоли саволларини кўриб 
чиқишда қабул қилинади. 

---

108 
Мехнат тури бўйича қарорлар стандарт ва ностандарт қарорларга 
бўлинади. Стандарт, баъзан дастурий қарорлар - бу қарорларнинг ўзини ишлаб 
чиқиш ва уни қабул қилиш жараѐнидаги қарорлардир. Дастурлаш ва уни қабул 
қилиш жараѐнидаги қарорлардир. Дастурлаш мумкин бўлган қарорлар орасида 
шундай стандарт босқичга етдики, уларни математик модел шаклида тасвирлаш 
мумкин. Яъни ЭҲМнинг техник ишига аҳамиятли қисмни киритиш имконияти 
туғилади. Ностандарт қарорлар - бу энг мураккаб, асосий қарорлар, ҳам 
қилинадиган муаммога ижодий ѐндашиш учун кенглиги билан ажралиб туради. 
Ижодий қарорлар ҳар доим жадаллик ва янгиликда намоѐн бўлади. Бироқ 
ностандартликнинг характерини диққат билан таҳлил қилиш зарур. Чуқур, кенг 
таҳлилда бу ҳолларни унчалик ва янги эмаслигини кўриш мумкин, агарда уни 
бир қатор алоҳида муаммоларга бўлиб чиқса. 
Шу тариқа бошқарув қарорлари инсон фаолиятининг ҳар қандай 
доирасида ташкилий бошланиши бўлиб ҳисобланади. Унинг асосида қонунлар 
тасдиқланади.ю материал-техник, молиявий ва мехнат ресурслари ишлатишни 
режалаштириш, ижрочилар ва раҳбарлар маъслияти оширилади ва мақсадга 
етишиш йўлида уларнинг ўрни белгиланади.