«МЕҲнат иқтисодиёти» фанидан амалий машғулотлар учун

Йиллар
Ёши
20 гача	20-60	60дан юқори
1970	31,8	52,8
1990	30,1		17,9
2018		55,4	20,4

Аҳолининг ўртача ёшини ва динамикасини ҳисобланг.
3. Қуйидаги шартли маълумотлар мавжуд(минг киши):

Ёши	Жами	Шу жумладан
		эркаклар	аёллар
Жами аҳоли	15360	8796
Ш.ж. фаол аҳоли	7636		2186
Улардан:15-25ёшда	414	273
25-65ёшда		4967
65-75ёшда	376
Ишсизлар сони	218	106

Аниқлаш керак:
1)жами аҳоли, эркаклар, аёллар учун фаоллик коэффициентини;
2)жами аҳоли ва фаол аҳоли учун иш билан бандлик ва ишсизлик коэффициентини;
3)фаол аҳолининг ва фаол ёшдаги эркаклар ҳамда аёлларнинг ўртача ёшини.
Адабиётлар:

1. 
   Abdurahmonov Q.X,Shoyusupova N.T. Aholini ish bilan bandligi. O’quv qo’llanma. - T.: 2011. 291 b.
   
2. 
   Xolmo’minov Sh. R., Xolmurodov S. E. Mehnat bozori iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. - T.: 2013. 228 b.
   
3. 
   Холмўминов Ш.Р. Меҳнат бозори иқтисодиёти. Ўқув қўлланма. Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси адабиёт жамғармаси нашриёти, 2004. 144б.
   
4. 
   Мирзиёев Ш.М. “Танқидий таҳлил, қатьий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундаоик қоидаси бўлиши керак”. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига бағишланган мажлисдаги Ўзбекистон Республикаси Президентиниг нутқи. // халқ сўзи газетаси. 2017 йил, 16 январь. №11.
   
5. 
   Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. – Тошкент. Ўзбекистон. 2017 й. 48 б.
   
6. 
   Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент. Ўзбекистон. 2017 й. – 488 б.
   

11-мавзу. Иш билан беқарор бандлик: шакллари, имкониятлари ва муаммолари (2 соат)
Иқтисодчилар иш билан бандликнинг турли шаклларини ажратадилар, уларнинг айрим белгиларига қараб гуруҳларга бўлиниши 11.1-чизмада келтирилган. Ушбу чизмада келтирилган иш билан банд­лик шакллари Ўзбекистонда ҳозирги вақтда мавжуд бўлган иш билан бандлик муносабатлари моделини ташкил этади. Бу моделда иш билан бандликнинг янги шакллари, иш билан бандлик чегараларининг кенгайиши ҳам, иш билан бандлик у ёки бу шаклларининг ҳозирги реалликларга тўғри келадиган мазмун билан тўлдирилиши ҳам акс эттирилган.
Ёлланиб ишлайдиганлар – иш билан бандларнинг энг кўп сонли гуруҳи бўлиб, мулкчиликнинг ҳар қандай шаклидаги корхона раҳбари ёки алоҳида шахс билан пул ёки натура ҳолида ҳақ оладиган меҳнат фаолияти шартлари ҳақида ёзма меҳнат шартномаси, контракт ёки оғзаки битим тузган шахсларни ўз ичига олади.
Ўз-ўзини ёллаш туфайли мустақил иш билан бандлик (self-employment) аҳолининг иш билан бандлигини таъминлашда нисбатан янги шаклдир. Бу шундай ижтимоий, ҳуқуқий муносабатларки, уларга кишилар ижтимоий фойдали меҳнатда қатнашиш туфайли киришадилар. Улар шахсий ташаббус, мустақиллик ва масъулиятга асосланади ҳамда, одатда, меҳнат даромади олишга йўналтирилган бўлади ва инсоннинг ўзини намоён этиши ва ўз шахсини қарор топтиришини келтириб чиқаради. Бунда миқдор эмас, балки сифат кўрсаткичи муҳимроқдир.
Инсонни иш билан мустақил банд бўлганлар сирасига киритиш учун олинган даромад миқдори ёки меҳнатда қатнашган вақти тарзидаги миқдор мезондан фойдаланиб бўлмайди, чунки кишиларнинг манфаат, эҳтиёж ва имкониятлари турлича ва уларни ҳамиша ҳам таққослашнинг иложи бўлавермайди. Инсон ўзига ана шу иш билан бандлик келтирадиган маблағлар (пул эквиваленти ёки табиий маҳсулот)дан ўз тирикчилиги учун фойдаланиши муҳимдир.
Иқтисодиёт ва инсоннинг эҳтиёжларига тўғри келиши даражасига қараб иш билан бандлик оқилона, самарали маҳсулдор ва энг мақбул кўринишда бўлиши мумкин.
Тўлиқсиз (қисман) ишсизлик тўлиқсиз иш вақтининг миқдорий хусусиятлари бўйича қуйидаги шаклларга ажратилади:

• 
  Тўлиқсиз иш мобайнида бандлик (қисқартирилган иш ҳафтаси, қисқартирилган иш куни). Бу иш вақтининг инқирозли қисқартирилиши натижасидир. Бундай тартиб корхоналарнинг малакали ва тажрибали ходимларни сақлаб қолиш ва ишсизликнинг олдини олишларига имкон беради.
  
• 
  Қисқа тўлиқсиз иш ҳафтасиқисқа иш ҳафтаси сон жиҳатидан камроқ (тўрт ярим, тўрт, уч) иш кунига тақсимланган иш ҳафтасининг меъёрий узунлигидир. Бу иш кунининг узайишига олиб келади. Уч кун ва ундан ҳам камроқ иш кунида ишлаб бериладиган, узунлиги 30-34 соат бўлган тўлиқсиз қисқа иш ҳафтаси қисқа иш ҳафтасининг ўзига хос тартибидир. Иш билан бандлик нуқтаи назаридан ушбу тартиб ҳафта давомида ҳар куни ишланадиган тақдирда мавжуд бўлиши лозим бўладиган иш ўринлари сонини икки ҳисса кўпайтириш имконини беради. Ўтказилган текширишлар ана шундай тартиб бўйича ишлайдиган ходимлар сони ортишини кўрсатмоқда. Масалан, АҚШда охирги 10 йил мобайнида бундай ходимлар сони 1,5 баравар кўпайди.
  
• 
  Иш ўринларини бўлиш. Бу, жумладан, иш вақтининг инқирозли бўлинишидир. Бир иш ўрни икки ходим ўртасида бўлинади. Кишилар иш соатлари, иш ҳақи, дам олиш кунлари, ижтимоий имтиёзларни бўладилар. Бу иш билан бандлик сиёсатининг мослашувчанлигини таъминлаш ва малакали ишчи ходимларни сақлаб қолишга ёрдам беради. Масалан, Буюк Британияда иш ўринларини тақсимлаш махсус дастури бор.Унга кўра ҳукумат корхоналарига ҳар бир бўлинган иш ўрни учун 750 фунт стерлингдан маблағ беради.
  
• 
  Иш вақтининг муқобил тартиби. Бу икки ходимни иш билан тўлиқсиз бандлик шарт-шароитларда ишлатиш тартиби бўлиб, у камроқ қўлланади. У, шунингдек, иш ўринларини бўлиш ҳамдир. Лекин бунда икки киши бир иш ўрнида навбати билан (масалан, ҳафта оралатиб) ишлайди.
  

Иш билан бандликнинг ноанъанавий шакллари – уй меҳнати, оилавий бизнес, касаначилик, хизмат кўрсатиш ва қорамолчилик каби фаолият турлари билан шуғулланиш аҳоли иш билан бандлигини таъминлашнинг асосий йўлларидан биридир. Айнан шу боис, сўнгги йилларда иш билан бандликнинг янгича ва ноанъанавий кўринишларини жорий этиш ва ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Жумладан, республика аҳолисининг бандлиги ва даромадлари барқарор ўсишини таъминлашга доир вазифаларни ҳал этишда касаначиликнинг турли шаклларини кенг ривожлантириш, жумладан, унинг саноат корхоналари билан кооперациясини кенгайтиришга устувор аҳамият берилмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2006 йил 11 январдаги 4-сонли қарорига мувофиқ «Касаначилик тўғрисидаги низом» қабул қилинган бўлиб, мазкур низом Ўзбекистон Республикасида касаначиликни ташкил этиш шартлари, шу жумладан, касаначилар билан меҳнат шартномаларини тузиш тартибини, уларга асбоб-ускуналар, жиҳозлар, хомашё ва материаллар бериш, улар меҳнатига ҳақ тўлаш ва муҳофаза қилиш, касаначиларни ижтимоий суғурта қилиш тартиби ҳамда касаначилар меҳнатидан фойдаланаётган иш берувчилар учун белгиланган солиқ имтиёзлари қўлланилиши устидан назорат қилиш механизмини белгилайди.

Меҳнат бозоридаги вазият фақатгина иш билан бандлар ва ишсизларнинг абсолют сони орқали эмас, балки иш билан бандлик ва ишсизлик даражаси орқали ҳам баҳоланади.

Ҳақиқатдаги ишсизлик даражаси қуйидагича аниқланади.

УБ-ишсизлик даражаси

УБ = Б/ Эа * 100 Б-ишсизлар
Эа-Иқт.фаол аҳоли.

Иқтисодий фаол аҳоли сонини ҳисоблаш;

Э_а =3+Б З-иқтисодиётда бандлар сони
Б-иш қидираётган ишсизлар.
Иқтисодий фаол аҳолининг бандлик даражаси қуйидагича
УЗ = 3/Э *100.
Меҳнат ресурсларининг иш билан бандлик даражаси қуйидагига тенг:
УЗ_т = З/_ТР * 100.
1. 2018 йилда мамлакат меҳнат ресурслари 86 млн.кишини ташкил қилган, ш.ж. меҳнатга лаёқатли ёшдагилар-81,3 млн.киши, ўсмир ва пенсия ёшидаги ишлаётганлар – 4,7 млн. киши. Улардан миллий иқтисодиётда бандлар (шахсий томорқа хўжаликда бандлардан ташқари) 69,5 млн. кишини; ўқиётганлар – 5,6 млн.киши; ҳарбий хизматчилар – 2,4 млн. киши; меҳнатга лаёқатли ёшдаги банд бўлмаганлар – 8,5 млн.киши, шу жум. мажбуран банд бўлмаганлар (иш қидираётганлар)3,3 млн.киши.
Иқтисодиётда иш билан банд бўлган меҳнат ресурслари улушини ва турли ижтимоий фойдали фаолият билан банд аҳоли улушини аниқланг. Бандликнинг турлари бўйича меҳнат ресурсларининг тақсимланиши самарадорлигини таҳлил қилиб, хулоса ёзинг.
2. Иқтисодий фаол аҳоли таркибидаги бандлар сони-85 млн. киши; ишсизлар сони – 15 млн.киши; бир ой ўтгач 85 млн. кишидан ишлаётганларнинг 0,5 млн.таси ишдан бўшаб иш қидираётган; расмий рўйхатдан ўтган ишсизларнинг 1 млн. таси иш қидиришни тўхтатган бўлса ишсизликнинг бошланғич даражасини, 1 ойдан сўнг иш билан бандлар ва ишсизлар сонини ҳамда ишсизлик даражасини ҳисобланг.
3. Ҳақиқатдаги ЯММ 750 млрд.дол., ишсизликнинг табиий даражаси 5%, ишсизликнинг ҳақиқатдаги даражаси 9% бўлса мамлакатимизда қиймат кўринишдаги қанча маҳсулот ҳажми ишлаб чиқарилмаганини аниқланг.
4. Жадвалда кўрилаётган даврнинг биринчи ва бешинчи йиллари учун меҳнат ресурслари ва бандлик ҳақидаги маълумотлар берилган.

Кўрсаткичлар	1 йил	5 йил
Иқтисодий фаол аҳоли	84889	95453
Улардан иш билан бандлар	80796	87524

Ишсизликнинг табиий даражаси кўрилаётган даврнинг 5 йилида иқтисодий фаол аҳолининг 7% ни ташкил қилган.
а) кўрилаётган даврнинг 1 ва 5 йилларида ишсизлар сони ва ҳақиқатдаги ишсизлик даражасини ҳисобланг.
б) Иш билан бандлик ва ишсизликнинг бирваракай ўсишини қандай тушинтириш мумкин?
в) Кўрилаётган даврнинг 5-йилида тўлиқ бандлик бўлган деб таъкидлаш мумкинми?
5. Жадвалда кўрилаётган даврнинг биринчи ва бешинчи йиллари учун меҳнат ресурслари ва иш билан бандлик ҳақидаги маълумотлар берилган.

Кўрсаткичлар	1 йил	5 йил
Иқтисодий фаол аҳоли таркибидаги иш билан бандлар	80500	95000
Ишсизлар	4800	7000

Кўрилаётган даврнинг 1 ва 5 йилларида ишсизлик даражасини ҳисобланг, ҳамда иш билан бандлик ва ишсизликнинг баравар ўсишини тушунтиринг.

7. 
   Йил бошидаги 10 млн.та иш билан бандлардан йил давомида ишдан бўшаганлар ва меҳнат бўлимларида рўйхатга турганлар 0,1 млн. кишини ташкил қилган. Расмий рўйхатдан ўтган 0,8 млн. ишсизларнинг 0,05млн.таси иш қидиришни тўхтатдилар, 0,1 млн.киши эса ишга жойлашган. Йил охирига расмий ишсизлик даражасини ҳисобланг.
   

Адабиётлар:

1. 
   Abdurahmonov Q.X,Shoyusupova N.T. Aholini ish bilan bandligi. O’quv qo’llanma. - T.: 2011. 291 b.
   
2. 
   Xolmo’minov Sh. R., Xolmurodov S. E. Mehnat bozori iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. - T.: 2013. 228 b.
   
3. 
   Холмўминов Ш.Р. Меҳнат бозори иқтисодиёти. Ўқув қўлланма. Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси адабиёт жамғармаси нашриёти, 2004. 144б.
   
4. 
   Мирзиёев Ш.М. “Танқидий таҳлил, қатьий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундаоик қоидаси бўлиши керак”. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига бағишланган мажлисдаги Ўзбекистон Республикаси Президентиниг нутқи. // халқ сўзи газетаси. 2017 йил, 16 январь. №11.
   
5. 
   Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. – Тошкент. Ўзбекистон. 2017 й. 48 б.