«МЕҲнат иқтисодиёти» фанидан амалий машғулотлар учун

17-мавзу. Ижтимоий – меҳнат муносабатлари ва уларнинг тартибга солиниши (2 соат)
Жамоа - бу ижтимоий гуруҳ тури, меҳнаткашларнинг ягона мақсад, фаолият йўлида бирлашган, уюшган, бошқарув, интизом ва жавобгарлик органларига эга гуруҳидир. У аъзоларнинг манфаатлари бирлиги ҳамда ҳамкорлик ва ўзаро ёрдам муносабатларига асосланган ижтимоий ташкилот шаклидир. Ташкилот сифатида жамоа интизом орқали тартибга солинади ва уни раҳбарлар бошқарадилар.
Жамоанинг кайфияти ички ва ташқи муҳитдаги энг муҳим ўзгаришларни, шу жумладан, турмуш ва фаолиятнинг ижобий ҳамда салбий шароитларини акс эттиради. Уюшган (айниқса, ижодий) меҳнат - мустаҳкам аъло кайфиятнинг манбаидир.
Бозор иқтисодиёти нафақат иқтисодий, балки меҳнат муносабатларининг ҳам мазмун ва моҳиятида туб ўзгаришларни амалга оширишни тақазо этади. Маълумки, бошқарувнинг маъмурий-буйруқбозлик тизими давлат томонидан ижтимоий ва иқтисодий соҳаларнинг барча жабҳаларини назорат қилишни, шу жумладан ишчи кучидан фойдаланиш, меҳнатга ҳақ тўлаш ва бошқа масалаларни якка ўзи ҳал этишига асосланган эди. Бу тизимда ходим ўз меҳнат шарт-шароитлари, ҳуқуқ ва мажбуриятларини ҳимоя қилиш имкониятига эга эмас эди.
Ўзбекистон Республикасида бозор муносабатларининг шаклланиши меҳнат муносабатларини қонуний демократик асосда йўлга қўйиш, иш берувчилар ва ходимлар ўртасида муносабатларни шартнома ва келишувлар билан мувофиклаштиришга йўл очиб берди. Меҳнат муносабатларига оид бу ҳуқуқий меъёрлар республика парламенти томонидан 1996 йил 1 апрелдан эътиборан амалга киритилган (сўнг бир қатор ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган) Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексида⁹ ўз ифодасини топди.
Иш берувчи билан ходим ўртасидаги самарали ўзаро ҳамкорликни бозор иқтисодиёти тамойилларига мос келадиган манфаатларни уйғунлаштириш эҳтимол тутилган меҳнат низоларини ҳал этиш воситаларисиз, бир томондан, мулкчиликнинг барча шаклларини эътироф этадиган, иккинчи томондан ходимларни ижтимоий ҳимоя қиладиган ижтимоий тизимларсиз тасаввур этиб бўлмайди.