Media nazariyasi va amaliyoti kafedrasi

I BOB. OʻZBEKISTONDA BOLALAR DAVRIY NASHRLARINING TARIXIY ASPEKTLARI
1.1. Bolalar jurnalistikasining vujudga kelishi, tarixi va rivojlanish bosqichlari, maqsad va vazifalari
Xalqimizning milliy-maʼnaviy hayotida hozirgi tushunchadagi bolalar jurnalistikasi xalqning koʻp asrlik tarixi, madaniyati va tafakkuri, taraqqiyoti bilan uzviy bogʻliqdir. Odamlar azal-azaldan moddiy farovonlik manbalarini yaratish bilan bir vaqtda, kelajak avlod vakillarini toʻgʻri tarbiyalash uchun ham qaygʻurganlar. Ularni jasur, kuchli, epchil, irodali, gʻayratli, tadbirkor qilib tarbiyalashga intilganlar. Allalar, ertaklar, qoʻshiqlar, hazil-mutoyiba sheʼrlar, erkalatish, topishmoq, tez aytish, tabiat hodisalariga bogʻliq timsollar, maqollar va boshqa badiiy vositalar bilan ularga taʼsir oʻtkazganlar².
Bolalar tarbiyasiga boʻlgan eʼtibor, tabiiyki, zamonaviy talablar darajasida tashkil etilishi maqsadga muvofiqdir. Mumtoz va anʼanaviy tarbiya vositalari qatorida mutlaqo yangi va xilma-xil vositalar qoʻllanishi, endilikda, hech kimga sir emas.
Oʻzbek bolalar jurnalistikasi XX asrning boshlaridan bevosita yosh avlod tafakkuriga xos shakl va shamoyil kasb etib kelayotgan ijtimoiy-estetik hodisa sifatida namoyon boʻldi. 1906-yil 20-iyulda “Taraqqiy” gazetasiga maktab oʻquvchisi yozgan maqolada shunday fikrlar bor edi: “... Har kanimizga baʼzimizga bir yil va baʼzimizga ikki yil boʻldi, maktabga kelmasdan ilgari hech narsa bilmas erduk. Hozir boʻlsa, alhamdilulloh, darajamizga yarasha islom dinini tanub, oʻzimizning musulmon ekanimizni bilib gʻoyatda shodlanib va ul dinda bulgon hukmlarni, yaʼni farz, vojib, sunnat, mustahab kabilarni bilganimizdek, turkey kitoblarni oʻqurgʻa ham yozarga bilamiz. Kishning sokugʻiga tungmay, yozning issigʻiga pishmay, hech nimarsaga muhtoj oʻlmay, rohat-rohat ilm uqudik”.³ Koʻrinadiki, oʻsha davrlarda ham bolalar matbuotiga alohida eʼtibor qaratilgan, maktabu madrasalarda bolalarning savodini chiqarish mavzusi matbuotda yoritilgan. “1905–1924-yillarga kelib, har bir milliy matbuot nashri ana shunday masʼullikni oʻz zimmasiga olgan edi. Aynan shu damlarda bolalarning chiqishlari koʻpaya boshladi. Nihoyat, bolalarga ixtisoslashgan maxsus nashrlar, adabiyot namunalari paydo boʻlishi bilan oʻzbek bolalar jurnalistikasiga tom maʼnoda poydevor qoʻyildi. Bolalar va oʻsmirlarga moʻljallangan jurnalistika bagʻrida esa, yoshlarning oʻz dardi, moddiy hayotga munosabatlarini ifodalovchi bolalar ijodi ham boʻy koʻrsata boshladi. Oʻsha davrning buyuk maʼrifatparvar ziyolilari Behbudiy, Avloniy, Ayniy, Fitrat, Hamza, Mannon Romiz va Elbek kabi allomalar oʻz ijod asarlari orqali oʻzbek bolalar jurnalistikasini rasman vujudga keltirgan shaxslar hisoblanadi”⁴.
Bolalar matbuoti yuzaga kelgach, u yosh avlod hayoti, ularning turmush sharoitlari, yutuq va kamchiliklarini yorituvchi voqelik sifatida shakllandi. U bolalar dunyoqarashini oʻstirishga, tafakkurini shakllantirishga, maʼnaviy, axloqiy, tarbiyaviy masalalarga qaratilgan tahliliy maqolalarni berib yosh avlodni bolalar matbuoti bilan bogʻlashga xizmat qilgan. Shu orqali oʻz atrofiga ijodkor yosh avlodni yigʻa bilgan. Ularni jamoa sifatida bir maqsad sari shakllantirishga undagan.
Oʻzbek bolalar jurnalistikasining rivojlanish tarixini bevosita xalq ogʻzaki ijodiga borib taqaladi desak mubolagʻa boʻlmaydi. Masalan, ertak qadim-qadimdan oʻzbek xalqining azaliy orzu-havaslari, oʻtmishini oʻzida aks ettirib, ertak orqali bolaning yaxshilik-yomonlik, ezgulik-yovuzlik haqidagi ilk tushunchalari shakllangan.
Oʻziga xos tarbiya vositasi boʻlgan ertaklar bolajonlar uchun juda qiziqarli va qadrlidir. Bilamizki, ertak inson fantaziyasi va ichki kechinmalari mahsuli sifatida dunyoga keladi. Eʼtiborli jihati, har doim ularda insonparvarlik, Vatanga muhabbat, rostgoʻylik, halollik tuygʻulari ustuvor boʻladi va har bir ertak yaxshilikning yomonlik ustidan qilgan gʻalabasi bilan tugaydi. “…Shunday qilib ular murod-maqsadiga yetibdi” degan iboraning deyarli hamma ertak yakunida uchrashi fikrimizni tasdiqlaydi.
Mutaxassislarning taʼkidlashicha, ertaklar bolaning dunyoqarashini kengaytirib, uning hayotga ongli munosabatini shakllantirar ekan. Bola ertak orqali yaxshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlikni bir-biridan farqlashni oʻrganadi. Bu tushuncha uning psixologiyasida bir umrga muhrlanib qoladi. Va bola voyaga yetganidan keyin ezgu ishlarga odatlanadi. Maʼlumki, ertakni qiziqarli va maromiga yetkazib aytish va shu orqali bolaning eʼtiborini jalb qilish ham bir sanʼat. Qolaversa, xalq ogʻzaki ijodining yorqin namunasi boʻlmish ertaklar faqat tarbiya vositasi emas, balki ota-ona va farzandni ruhan yaqinlashtiruvchi koʻprik hamdir. Shuning uchun ham mutaxassislar ota-onalarga farzandlariga koʻproq ertak aytib berishni taʼkidlashadi. Zero, bir narsani unutmaslik lozim, ertaklar hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan boʻlsada, ularda tabiiy ravishda hayot haqiqati aks etadi. Qiziqarli syujet bilan boyitilgan bu hikoyalar bolaning ongli ravishda hayotni anglashiga yordam beradi.
Dunyo xalq ogʻzaki ijodini kuzatadigan boʻlsak, ular orasida farqlardan koʻra, oʻxshashliklar koʻproq ekanligiga amin boʻlamiz. Buning sababi shuki, insonlar qaysi millat vakillari boʻlishidan qatʼi nazar ularning farzand tarbiyasiga boʻlgan eʼtibori bir xil. Shuning bilan birga, har bir millat avlod-ajdodlari tafakkurida dastlab mifologik tasavvurlar ustunlik qilgan va oʻsha davrlarda qadriyatlar, orzu-istaklar deyarli bir xillik kasb etgan. Ertaklar turli tillarda, turli urugʻ va qabilalarda turlicha nomlar bilan atalgan. Masalan, oʻzimizning respublikamiz miqyosida oladigan boʻlsak, Surxondaryo, Samarqand, Fargʻona viloyatlarida ertak – matal deb nomlansa, Buxoro atrofidagi ayrim qishloqlarda ushuq, Xorazmda – varsaki, Toshkent shahri va uning atrofida – choʻpchak deyiladi.⁵
Oʻzbek milliy ertaklarining aksariyati “Bir bor ekan, bir yoʻq ekan”, deb boshlanadi, eng asosiy voqealar “yoʻl yuribdi moʻl yuribdi”dan keyingi vaziyatga toʻgʻri keladi. “Qahramonlar taqdiri nima kechdi ekan?” degan savolga ertak yakunida albatta “murod maqsadiga yetibdi” tarzida javob olinadi.
Bizning millatimizda kun botgach, bolaga topishmoq va ertak aytib berish oʻziga xos anʼanaga aylangan. Va bu anʼana asrlar davomida saqlanib kelmoqda. Chunki ertak bolaning aqliy salohiyatini, topqirligini oʻstirish bilan birga, uning tunni tinch va osuda oʻtkazishiga ham xizmat qilgan. Bolalar jurnalistikasi — bu bolalar uchun moʻljallangan yoki bolalarning oʻzlari tomonidan yaratilgan gazetalar, jurnallar, televideniye va radio dasturidan iboratdir. XXI asrning boshlariga kelib, bolalar matbuoti allaqachon bolalar uchun nashrlar tizimi va tipologiyasini shakllantirgan.Bolalar jurnalistikasi, boshqa ijtimoiy institutlar singari, jamiyatga nisbatan maʼlum funksiyalarni bajaradi. Asosiy funksiyalari — axborot, taʼlim, taʼlim, kognitiv va sotsializatsiya funksiyasidir. Bu aloqa funksiyasini ham oʻz ichiga oladi. Bolalar ommaviy axborot vositalarining funksional tuzilishi ularning tipologik tuzilishiga mos keladi. Maqsadga koʻra, quyidagilarni ajratish mumkin:
- axborot va jurnalistik nashrlar. Bunday nashrlarning maqsadi — atrofda sodir boʻlayotgan narsalarni tasvirlash, muammolarni hal qilish vositalarini tanlashga taʼsir qilish.
- ilmiy-ommabop nashrlar. Ularning maqsadi fan, texnologiya, sanʼat kabi mavzularni taʼkidlashdir. Bunga oʻquv qoʻllanmalari ham kiradi.
Ommaviy axborot vositalari tipologiyasi tadqiqotchilarining taʼkidlashicha, nashrning maqsadi, uning konsepsiyasi va oʻquvchilar soni nashrning tipologik xususiyatlarini belgilovchi muhim omillardir. Bu omillar nafaqat “kattalar” nashrlariga, balki bolalar nashrlarining turini shakllantirish xususiyatlariga ham tegishli. Bolalar nashrlarini tasniflashning asosiy xususiyati — ular moʻljallangan auditoriyaning tabiatidan kelib chiqiladi. Ushbu auditoriyada, psixologiyasining rivojlanishi muvofiq, biz bola rivojlanishining davrlari va bosqichlarini Rossiyalik tadqiqotchi G.L.Kapustina tadqiqotlariga koʻra koʻrib chiqamiz. G.L.Kapustinaga koʻra bolalik davrlari:
- 3 yoshgacha boʻlgan erta bolalik bosqichi (chaqaloqlik va erta yosh — 1 yoshdan keyin);
- bolalik davri (maktabgacha 3 yoshdan 7 yoshgacha va boshlangʻich maktab yoshi 7 yoshdan 11 yoshgacha);
- oʻsmirlik bosqichi (11 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan oʻsmirlik va 14 yoshdan 17 yoshgacha boʻlgan erta oʻsmirlik davri). Moskva davlat universitetining bolalar matbuoti boʻyicha tadqiqotchisi, bunday boʻlinish yoshga bogʻliq umumiylik va manfaatlarning yaqinligini taʼminlaydi, deb hisoblaydi, shuning uchun “bolalar matbuoti” tushunchasining oʻzi aniqlashtirishni nazarda tutadi: u yoki bu nashr bolalar auditoriyasining qaysi segmenti uchun moʻljallangan. Bundan tashqari, har bir guruhda — maktabgacha yoshdagi bolalar, kichik yoshdagi oʻquvchilar, oʻsmirlar — qatlamlari mavjud, masalan, yosh va kattaroq oʻsmirlar.⁶
Bolalar uchun jurnalistika shaxsni shakllantirishda jamiyatning pedagogik roli taʼsiri ostida amalga oshiriladigan bir qator funksiyalarni bajaradi:

• 
  axborot;
  
• 
  tarbiyaviy;
  
• 
  kognitiv;
  
• 
  dam olish;
  
• 
  sotsializatsiya funksiyasi;
  
• 
  aloqa funksiyasi.
  

Har bir auditoriyaning xususiyatlari va ularning afzalliklaridan kelib chiqqan holda, nashrlarning toʻrt turining paydo boʻlishi koʻrib chiqiladi:
— maktabgacha yoshdagi bolalar uchun;
— oʻsmirlar uchun;
— oʻrta maktab oʻquvchilari uchun.⁷
Bolalar nashri tushunchasi psixologik rivojlanishning oʻziga xos xususiyatlari bilan bogʻliq. Xoʻsh, bolalar nashrlarida bola rivojlanishining bosqichlari qay tarzda inobatga olinishi kerak va bolalar matbuoti qanday tiplarga boʻlinishi kerak. Bu mavzuni Rossiya bolalar matbuotiga asoslanib koʻrib chiqamiz.
Maktabgacha yoshdagi bola hali ham haqiqiy va xayoliy dunyoni ajrata olmaydi, shuning uchun nashrlar oʻz sahifalarini ajoyib, xayoliy qahramonlar va gʻayrioddiy vaziyatlar bilan toʻldiradi. Yosh kitobxonlar uchun gazeta va jurnallar odatda bir nechta mavzuni qamrab olmaydi, bu esa yosh bolalarda maʼlumotni parcha-parcha idrok etish bilan bogʻliq. Shu sababli, oʻyin usuli bu yosh guruhidagi taʼsir etishning asosidir.
Oʻsmirlik davrida bolalarda qiziqishlar shakllanadi. Ularni maktab kursidan tashqariga chiqadigan materiallar jalb qila boshlaydi, bola faoliyatning muayyan sohalariga moyil boʻladi. Ushbu auditoriya uchun nashrlar sanʼat, adabiyot, fan, texnologiya, biologiya boʻyicha maqolalarni oʻz ichiga oladi. Ulardan baʼzilari sanab oʻtilgan yoʻnalishlardan biriga ixtisoslashgan (masalan, Rossiyaning “Yosh texnik”, “Yosh tabiatshunos”, “Auto-Junior” jurnallari). Bundan tashqari, oʻsmirlar shou-biznes va moda olamidagi yangiliklarga, odamlar orasidagi munosabatlarga oid savollarga qiziqishni boshlaydilar. Misol uchun, bunday yoshlar nashri “Cool girls”. Uning mazmuni estrada yulduzlari haqidagi hikoyalar bilan toʻla va psixologlar nashr sahifalarida shaxsiy muammolarni hal qilishni taklif qilishadi. Oʻrta maktab oʻquvchilari balogʻatga etishadi, oʻzini namoyon qilishga, individuallik va mustaqillikning namoyon boʻlishiga intiladi. Ushbu kitobxonlar guruhi uchun nashrlarda yoshlarning turmush tarziga katta eʼtibor beriladi, stilistlar va oshpazlarning tavsiyalari beriladi. Bundan tashqari, jamiyatning turli ijtimoiy qatlamlari manfaatlari hisobga olinadi. Koʻplab materiallar musiqa, kino, oʻyinlar olamidagi yangiliklarga bagʻishlangan. ⁸
Agar sovet davrida bolalar uchun nashrlar faqat auditoriyaning tabiatiga koʻra boʻlingan boʻlsa, endilikda Rossiyada bu boʻlim nashrning janriga qarab gender axborot ehtiyojlari boʻyicha farqlana ham boshlandi.
Rossiya bolalar jurnallari auditoriyaning tabiatiga qarab turli mezonlarga koʻra tasniflanadi:
- jinsi boʻyicha: oʻgʻil bolalar uchun (“Avtomobillar”) va qizlar uchun (“Kichik narsa”);
- mafkuraviy xususiyatlarga koʻra: imonlilar uchun (“Xudo biz bilan” pravoslav jurnallari, “Xudoning dunyosi”);
Yuqoridagi kabi auditoriyaning oʻziga xos ijtimoiy guruhlarga boʻlinishi ixtisoslashgan nashrlarning paydo boʻlishiga olib keldi:
- mehribonlik uylari va maktab-internatlar tarbiyalanuvchilari uchun;
- nogiron bolalar uchun (mazmuniga koʻra universal boʻlgan oylik “Maktab xabarnomasi” jurnali koʻzi ojiz va zaif koʻruvchi bolalar uchun Brayl alifbosida chop etiladi; Mehribonlik Bolalar ordeni tomonidan har chorakda bir marta nogiron bolalar uchun “Bell Time” jurnali nashr etiladi). Bunday nashrlar bolalar jurnalistikasidagi yangi yoʻnalishdir. Shuningdek, nashrlar tarqalish koʻlamiga koʻra guruhlarga boʻlinadi. Korkonosenko quyidagi tipologik mezonlarni taklif qiladi:
- Rossiya, MDH mamlakatlari va qoʻshni mamlakatlarda tarqatilgan nashrlar (“Biz”, “Tom va Jerri”);
Rossiya va MDH mamlakatlari boʻylab tarqatilgan nashrlar (“Yosh tabiatshunos”, “Мурзилка”, “Bumerang”);
- faqat Rossiyada tarqatiladigan nashrlar (“Karapuz”, “Eng kichigi uchun”, “Keling, ertak eshitamiz”);
- rus va milliy tillardagi mintaqaviy nashrlar (120 dan ortiq gazeta va 90 jurnal). Masalan, “Tantosh” (“Rovesnik”) (Cheboksari) jurnali, “Yakster Tyashtenya” (“Yorqin yulduz”) (Saransk), “Nogdzau” (“Pioner”) (Vladikavkaz, osetin tilida), va hokazo Odatda bunday nashrlar kichik tirajga ega;
- Rossiya Federatsiyasining alohida hududiy birliklarining nashrlari: viloyat matbuoti, tuman va shahar matbuoti;
- alohida taʼlim muassasalarining nashrlari.
Axborotning tabiati boʻyicha nashrlar universal tematik va monotematik boʻlinadi. Umumjahon tematik nashrlarda jamiyatning deyarli barcha sohalariga eʼtibor beriladi (GEOlenok, Moʻjizalar va sirlar, Bolalar uchun moʻjizalar va sarguzashtlar, monotematik nashrlarda baʼzi bir aniq mavzularga ustunlik beriladi: sanʼat (eskiz), adabiyot (“Читалка”), texnologiya (“Yosh texnik”).⁹
Ishlab chiqarish usuliga koʻra bolalar bosma nashrlari anʼanaviy va noan’anaviy nashrlarga boʻlinadi. Anʼanaviy nashrlarda professional jurnalistlar ishlasa, noaan’anaviy nashrlarda bolalarning oʻzlari oʻz isteʼdodi va mahoratini namoyon etadi. Biroq, bunday matbuotni faqat jurnalistlar emas, tajribali pedagoglar ham boshqarib, nashrlarning mazmuni va shaklini professional darajada berishga harakat qilishadi.
Bolalar uchun anʼanaviy nashrlar hozirda gazetalar, jurnallar va ularga qoʻshimchalar bilan ifodalanadi. Ilovalar yordamida nashrlar oilaning barcha avlodlari, jumladan, bolalar eʼtiborini qozonishga harakat qiladi. Masalan, “Семья” gazetasida bolalar va oʻsmirlar uchun “Куча Мала” nomli ilova, “OИТС -инфо” gazetasida esa “Выростайка” gazetasi ilova sifatida chop etiladi.
Bolalar jurnalistikasi, boshqa ijtimoiy institutlar singari, jamiyatga nisbatan maʼlum funksiyalarni bajaradi. Asosiy funksiyalari — axborot, taʼlim, taʼlim, kognitiv va sotsializatsiya funksiyasi. Bu aloqa funksiyasini ham oʻz ichiga oladi. Bolalar ommaviy axborot vositalarining funksional tuzilishi ularning tipologik tuzilishiga mos keladi. Maqsadga koʻra, quyidagilarni ajratish mumkin:
- axborot va jurnalistik nashrlar. Bunday nashrlarning maqsadi — atrofda sodir boʻlayotgan narsalarni tasvirlash, muammolarni hal qilish vositalarini tanlashga taʼsir qilish. (“Пионерская правкда”, “Feʼl”, “Besh burchak”, “Oyna”);
- ilmiy-ommabop nashrlar. Ularning maqsadi fan, texnologiya, sanʼat kabi mavzularni taʼkidlashdir. Bunga oʻquv qoʻllanmalari va oʻquv qoʻllanmalari ham kiradi. (“Yosh tabiatshunos”, “Yosh texnik”, “Galiley. Tajriba bilan fan”, “Bolalar uchun moʻjizalar va sarguzashtlar”, “Nima uchun?”)