Media nazariyasi va amaliyoti kafedrasi

Rossiyaning “Мурзилка” jurnalida janr masalalari, mavzular xilma-xilligi.
Rossiyada 1923-yil “Рабочая газета” bolalar uchun ilova – “Yosh quruvchi” jurnalini chiqardi. Boshida jurnal oʻsha vaqt uchun misli koʻrilmagan tiraj — 100 000 nusxa bilan juda mashhur edi. Jurnal komsomol yoshidagi bir guruh yosh pedagoglar va katta avlod jurnalistlari tomonidan nashr etilgan. Muharrir — O.V.Spandaryan. Jurnalda eng yaxshi sovet yozuvchilari asarlari va ajoyib ilmiy-ommabop maqolalar nashr etilgan. Asosiy masalalar mamlakatdagi pionerlar harakati boʻlgan.
“Мурзилка” jurnali mamlakat tarixida sovet davri pochtasining “qozonida qaynadi”. Ayni paytda, “Мурзилка”ni butun Sovet davri bolasi oʻqigan jurnal deb aytish mumkin. Jurnalning tarixi ancha oldin boshlangan: XIX asrda. Bu vaqtda Amerika jurnallarining oxirgi sahifalarida birinchi komikslar paydo boʻlgan edi. Ushbu yangilikni qoʻllab-quvvatlaganlardan biri rassom Palmer Kox edi. Oʻylab topilgan qahramonlar — mitti ertakchilar — va sarguzashtlarga bagʻishlangan bir qator rasmlarni yaratishni boshladilar. Rasmlar uchun bolalar yozuvchisi
Anna Xvolsondan yangi matn buyurtma qilindi. Natijada, 1887-yilda “Kichiklarning qirolligi” ertaki, “Murzilka va oʻrmon odamlarining sarguzashtlari” dunyo yuzini ko’rdi. Koʻp yillar davomida kichkina odam “Мурзилка” jurnal sahifalarini kezib chiqdi. U maqtanchoq va aqlli edi — koʻzida monokl, shlyapa kiygan, qoʻlida hassa. Uning mashhurligi shunchalik yuqori ediki, noshirlar birinchi boʻlib “Мурзилка Post” maxsus boʻlimini va 1908-yildan boshlab “Мурзилка” jurnalini ochdilar. Hazil qahramonining muvaffaqiyati shunchalik darajaga yettiki Sovet bolalar jurnalining nomi bir ertak qahramon nomi bilan ataladigan boʻldi. Biroq, Sovet nashrida Мурзилкаni ertak qahramoni sifatida qoldirish mumkin emas edi. “Oʻsha kunlarda ertak antropomorfizmining gʻamgin muxoliflari ertaksiz ham bola dunyoni juda qiyin idrok etadi, deb taʼkidladilar. Barcha bolalar adabiyoti shubha ostiga olindi. Bolalar yozuvchilarining asarlari faqat darsliklarga kiritilishiga ruxsat berilgan edi. Мурзилка sarguzasht uchun yaratilgan edi. “Мурзилка” jurnalidagi ko’zga ko’ringan mualliflar A. Gaydar, S. Marshak, K. Chukovskiy, A. Barto, E. Blaginina, L. Voronkova edi.
1932-yilda jurnal “Rabochaya gazeta”dan “Komsomolskaya pravda”ga koʻchib oʻtdi. 1934-yilda u bolalar adabiyoti nashriyoti tomonidan nashr etilgan va 1959-yildan 1990-yilgacha “Komsomol Markaziy Qoʻmitasi va Butunittifoq pioner tashkiloti Markaziy Kengashining jurnali” boʻlgan. V.I. Lenin oktyabr uchun”. 90-yillarning boshidan beri “Мурзилка” — “Yosh gvardiya” OAJ jurnali sanalgan. 1997-yildan hozirgacha — jurnalning asoschisi va noshiri — “Мурзилка” jurnali tahririyatida faoliyat yuritadi. 1980-yillarning boshidan boshlab jurnal koʻproq Ittifoq va avtonom respublikalar mualliflarining asarlari toʻplamlarini nashr eta boshladi, baʼzan butun sonlari milliy adabiyotlarga bagʻishlangan.¹⁹
Jurnaldagi asarlarning janr xususiyatlariga eʼtibor qaratsak, 80-yillarda “Мурзилка”da bir qahramonning sarguzashtlari haqida hikoya qiluvchi sondan-songa davom etadigan koʻproq hikoyalar paydo boʻldi. Bu boshlangʻich maktab yoshidagi bola uchun juda qiziq, chunki. bu yoshda uning tuygʻularni rivojlantiradi. Yorqin, rang-barang hikoya, bolalarning bundan keyingi sonda nima boʻlishini bilish istagi, muallif vizual vositalardan foydalanadigan taassurot — bularning barchasi bolada maʼlum bir intellektni rivojlantiradi.
“Мурзилка” jurnalida juda koʻp rasmlar mavjud, ammo shunga qaramay, ular foiz jihatidan matndan pastroqdir. Chunki. boshlangʻich maktab yoshidagi bolalarda koʻrish qobiliyatining roli fonga oʻtadi. Jurnal, shuningdek, yosh oʻquvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirishning oʻyin shaklini oʻz ichiga oladi, bu usul ayniqsa oʻquvchilarni jalb qiladi, chunki. oʻyin hali ham ularning yoshiga xosdir va kognitiv jarayonni oʻyin-kulgi bilan birlashtirishga imkon beradi. Umuman olganda, jurnalning kontsepsiyasi oʻz oʻquvchisining psixologik va yosh xususiyatlariga mos keladi va uning ehtiyojlarini qondiradi. Ammo “Мурзилка” jurnalida sovet ongining kommunistik va vatanparvarlik xususiyatlari oʻz ifodasini topganini sezmaslikning iloji yoʻq, bu esa baʼzan mualliflarni jurnalning boshlangʻich maktab yoshidagi bolalarga qaratilganligini unutib qoʻyadi.²⁰
2) 2000-2006-yillardagi jurnal sonlarining tuzilishi.
Jurnalning leksik-stilistik xususiyatlari tahlilini yanada toʻliqroq qilish uchun, avvalo, jurnalning rubrika ya’ni ruknlarini koʻrib chiqamiz.
Rossiya jurnalining asosiy vazifalaridan biri bolalarni materialistik dunyoqarashda tarbiyalash, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish edi. Bu asosan jurnalning tuzilishini belgilab bergan. Publitsistik materiallar bolalarni birlashtirish, ularning oʻqishi va rahbarlik ko’nikmalarini rivojlantirish uchun moʻljallangan edi. Shuningdek, ular ijtimoiy ishlarga, mamlakat hayotida ishtirok etishga qiziqish uygʻotishlari kerak edi.
1) Mehnat taʼlimi uchun “Ustalar tayyorlanadi” rukni. Ushbu boʻlimdan yigitlar tugmachani ishonchli tikish va bolgʻani qanday qilib toʻgʻri ushlab turish, faylni qanday ishlatishni oʻrganadilar. Muallifning matni tushunarli, nutqi sodda, oddiy va tushunarli shaklda. U oʻquvchilar uchun oʻqishda, uy-roʻzgʻor ishlarida foydali boʻlishi mumkin boʻlgan maslahatlar beradi. Sahifada berilgan topshiriqlarni bajarish bolalarda oʻz ishidan mamnunlik hissini, mustaqillikni rivojlantiradi.
2) “Мурзилка” oʻz sahifalarida “Az va Buki” sarlavhasi ostida boʻlim ochdi. Bu yerda odamlar birinchi kitoblarni oʻqishni qanday oʻrganganligi, birinchi sumka yaratilishi, gugurt qutisi qanday paydo bo’lgani haqida maʼlumotlarni koʻramiz.
3) “Men shu yerda yashayman” sahifasi. Bunda muallif toʻgʻridan-toʻgʻri oʻquvchiga murojaat qilib, turli janrlardan foydalanadi — goʻyo yosh oʻquvchilarning oʻzlari oʻz vatanlari va uning urf-odatlari haqida, Shimoliy Kamchatka va Turkmanistonda, Fargʻona va Volgada yashash qanchalik qiziqarli ekanligi haqida gapirganday yondashadi. Bu rubrika nafaqat maʼlumot beruvchi, balki oʻrgatuvchi hamdir. Ushbu rubrikani oʻqib, bolalar xat yozishning namunasini ham koʻrishadi va muallifning misolidan foydalanib, oʻzlari tugʻulib o’sgan joyiga xat yozishni oʻrganadilar.
4) Bolalar jurnallarining hech biri “pochta boʻlimi”siz ishlamaydi, hamma joyda obunachilar xatlarining asosiy qismi joylashtirilgan sarlavhalar mavjud. “Мурзилка” jurnali yosh kitobxonlarning maktublarini tez-tez chop etib, doimiy ravishda bolalarga har xil savollar berib, ularni muloqotga undashga intiladi. Shu maqsadda turli mavzularda tanlovlar boshlab yuboradi. “Qiziqarli suhbatlar” sahifasida oʻquvchilarning xatlari eʼlon qilinadi.
5)“Salomatlik ABC” rukni ham bolalalarning sevimli rubrikalaridan biri edi. Unga shifokor I.Semyonova mualliflik qilgan. Sahifadagi hikoyalar qahramon Nikita bilan suhbatga asoslangan. I. Semyonova toʻgʻri ovqatlanish, toʻgʻri dam olish, tananing toʻgʻri parvarishi boʻyicha maslahatlar beradi. Rubrikani chiqarishda davom etar ekan, muallif oʻquvchilardan uning tavsiyalari yordam beradimi yoki yoʻqmi, degan doimiy soʻrovnomalar oʻtkazib keladi.
6) “Мурзилка sanʼat galereyasi” rukni oʻquvchilarni taniqli rassomlarning ijodi bilan tanishtiradi. Ruknda rasmning yaratilish tarixi, rassomning hayoti va faoliyati haqidagi qiziqarli hikoyalar e’lon qilinadi. Rubrika mualliflarining maqsadi: bolalarda sanʼatga mehr uygʻotish. Chunki. rasmni koʻrish nafaqat kuzatish qobiliyatini rivojlantiradi, balki bolalarda estetik did ham shakllanib boradi.
7) “Sehrli ensiklopediya” boʻlimida bolalarga sehrli narsa va hodisalar haqida hazil va mutoyiba bilan tushuntiriladi. Mualliflar ertak janridan foydalanib, insoniy fazilatlar, milliy qadriyatlar haqida fikr yuritadi. Masalan, “Sehrgarlarning imtihonlari” asarida muallif yaxshi ish qilgan kishigina yaxshi sehrgar boʻlishi mumkin, degan xulosaga kelinadi.
8) “Мурзилка kutubxonasi” boʻlimi mashhur sovet mualliflarining (Zoshchenko, Marshak) hikoyalarini nashr etadi. Aynan shu boʻlimda publitsistik janrlarni, masalan, felyetonni ham topish mumkin. Мурзилкаdagi badiiy va publitsistik janrlar orasida odamlar haqidagi insholar ustunlik qiladi. Bu janrda “Sevimli ijodkorlarimiz” rukni yaratilgan.
“Мурзилка”da ham xuddi “Dono Word”dagi kabi birinchi sahifalarda, odatda, yorqin rasmlar va bayram tarixi bilan turli muhim sanalarga bagʻishlangan materiallar nashr etiladi. “Мурзилка” 8-martda onalarni, “Gʻalaba kuni”da bobolarni va Yangi yil bayramida — barcha bolalar va kattalarni tabriklashga chaqiradi. Shu bilan birga jurnalda “Dono Word” jurnalidagi kabi sheʼrlar, muammoli maqolalar, hikoyalar, rasmlar, hazil sahifalari va musobaqalarga bagʻishlangan sahifalar mavjud. “Мурзилка”da jurnaldagi bosh qahramonlar mavzusi hamisha dolzarb bo’lgan. Buning uchun unchalik yomon boʻlmagan sehrgar Yabeda-Koryabeda, uning uch boshli ajdahosi va zukko Murzilka xizmat qiladi. Qahramonlar koʻrinishi esda qolarli va kulgili, ular bolalarga yangi va tushunarsiz narsalarni tushunishlariga yordam beradi. Muallif tomonidan ertak qahramonlaridan foydalanish bolalar uchun yangi maʼlumotlarni idrok etish va eslab qolish vazifasini soddalashtiradi. Ammo, shuni taʼkidlash joizki, boshlangʻich maktab yoshidagi bola tasavvurining oʻziga xos xususiyati haqiqiy va soxtani ajrata olish qobiliyatidir, shuning uchun u ertak qahramonlaridan olgan bilimlarini hayotga osongina moslashi va qoʻllashi mumkin.
Jurnaldagi sheʼrlar sonning boshida ham, oxirida ham joylashtiriladi. Bu usul bir qarashda “G’uncha” va “Gulxan” jurnallarini eslatadi. “Мурзилка”ning soʻnggi sahifalarida joylashgan “Kucha-Mala” rukni koʻplab sheʼrlar, topishmoqlar va til oʻyinlari boyitiladi. Bu boʻlimda birinchi marta krossvordlar berib borilgan.
Jurnalda deyarli har yili yangi ruknlar paydo boʻladi. Shuningdek, “Мурзилка”ning boshqa jurnallardan asosiy farqlardan biri shundaki, unda deyarli barcha maqolalar mualliflik boʻlib, ular bir kishi bosh moharrir tomonidan tasdiqlanadi. Jurnaldagi matn va illyustratsiyalar, rasmlar foizi haqida gapiradigan boʻlsak, matn ustunlik qilishi aniq. Bu boshlangʻich maktab yoshida bolalar allaqachon oʻqishni oʻrganayotganligi va dunyoni nafaqat vizual usul bilan oʻrganishga intilayotgani bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. ²¹