Maxmudov umidjon maxmud o’G’li “achitqi zamburug’larini o’stirish uchun oziqa muhitlarini tanlash”

Nuklein kislotalar. Achitqi nuklein kislotalarga boy: dezoksiribonuklein va ribonuklein kislotalar. Hujayralardagi RNK ning DNK ga nisbati odatda 25 ga teng. Achitqi jadal o’sish bosqichida, hujayralardagi RNK miqdori 30% ga yetadi, tijorat non achitqi hujayralardagi oqsil tarkibining 26 % ini o’z ichiga oladi (1.2-jadval).
Hujayralarning umumiy azotining taxminan 10 % i purin adenin va guanine azoti va 4 % - nuklein kislotalarga kiritilgan pirimidin asoslarining azoti sitozin va timin. Hujayralardagi DNK tarkibi, bo’linish davridan tashqari, doimiy ravishda va RNK miqdori o’sish bosqichiga qarab o’zgaradi [17, 31].
Achitqidagi oqsil va NK konsentratsiyasi o’sish haroratiga bog’liq. Ekish harorati optimal 30 ^oC dan past bo’lsa, oqsil va RNK tarkibida o’sish kuzatiladi.
Misol uchun, non achitqilarini saqlash davomida, birinchi achitqi nuklein kislotalarining miqdori ortadi, keyin hujayra autoliz boshlanishi bilan bir vaqtga to’g’ri keladi kamayadi, deb ko’rsatilgan.
1.2-jadval
Achitqi zamburug’ining aminokislotalar tarkibi

Amikislotalar turi	Aminokislotalar miqdori, g/100 g
Almashinmaydigan AK	18,5-35,7
Lizin	3,5-9,8
Treonin	2,5-6,0
Valin	2,7-5,9
Metionin	0,9-2,8
Triptofan	0,7-1,5
Izoleysin	2,9-6,2
Leysin	3,5-8,5
Fenilalanin	1,9-4,6
Almashinadigan AK	22,3
Tirozin	0,7-6,0
Gistidin	0,6-3,3
Arginin	1,1-5,4
Asparagin kislota	1,0
Glutamin kislota	8,7-14,0
Serin	1,4
Prolin	2,7
Sistin	0,5-2,3
Glitsin	1,0-4,2
Alanin	1,0

Hujayra ichidagi jamg’armada glutamin kislota, alanin, lizin va asparagin kislotasi ustunlik qiladi.
Achitqidagi erkin aminokislotalar tarkibiga quyidagilar ta’sir qiladi:
- muhitda qayta ishlanadigan azot miqdori;
- karbongidrat manbayi va uning kontsentratsiyasi;
- atrof muhitdagi biotin kontsentratsiyasi;
- jarayon harorati;
- ozuqa moddalarini yetkazib berish tartibi va boshqalar.
Tregaloz – achitqi sitoplazmasida joylashgan zaxira karbongidrat. Tregaloz a-1,1 glikozid bilan bog’langan ikkita D-glikozid qoldiqlaridan iborat.
Glikogen granulalar shaklida tarqalgan holatda sitoplazmada joylashgan. Glikogen – yuqori molekulyar og’irlikdagi polisaxarid bo’lib, unda D-glikozid qoldiqlari a - 1,4 - va a-1,6 aloqalari bilan bog’liq [4, 22].
Glikogenning ikki fraksiyasi mavjud: gidroksidi va kislota eruvchan.Glikogenning gidroksidi eruvchan fraksiyasi sukrozni gidrolizlash va glyukoza va fruktoza sitoplazmasiga o’tkazish uchun mas’ul bo’lgan oqsil kompleksining bir qismidir. Glikogenning kislota eruvchan fraktsiyasi hujayraning zaxira karbongidrat hisoblanadi.
Mannan – mannoz polimer, u oqsillar bilan kovalent bog’ bilan bog’langanachitqi hujayra devori bir qismidir. Sitoplazmik membranada oqsil mannanoprotein bilan bog’langan mannan ham topilgan.
Glukan achitqi hujayra devorida mavjud. U bir – biriga bog’langan D-glikozid qoldiqlaridan iborat 3-ligamentlar [3, 18].
Xitin hujayranituzilish tarkibiga kiradi. Xitin molekulasi n – asetilglukosamin qoldiqlaridan iborat. U juda chidamli va faqat mineral kislotalarda eriydi.
Achitqi hujayralari bog’langan va erkin lipidlarni o’z ichiga oladi. Bog’langan lipidlar hujayra tuzilmalarining bir qismidir, ular yog’ qo’shimchalari shaklida hujayradan chiqariladi.
Achitqidagi lipidlar miqdori odatda 12% dan oshmaydi, shu jumladan erkin yog’ kislotalarining massa ulushi1 – 2%. Erkin yog’ kislotalari zaxira moddalardir. Achitqi hujayralarida lipidlar bilan bog’liq boshqa tarkibiy qismlar ham mavjud.Achitqi lipidlarining asosiy qismi triglitseridlar20 – 50 % va fosfolipidlar hujayradagi lipid tarkibining 15 – 60% bilan ifodalanadi. Achitqi kam miqdorda erkin yog’ kislotalari 1 – 20 %, mono va digliseridlar 1 – 15% taqdim etiladi. Vitaminlar achitqi metabolizmida muhim rol o’ynaydigan biologik faol moddalardir. Ularning asosiy roli shundaki, ular fermentlarning kofaktorlari yoki prostetik guruhlari [16].
Achitqi suvda eruvchan B vitaminlari, ergo - sterolni o’z ichiga oladi, bu UB nurlari ta’siri ostida vitamin D₂ yog’da eruvchangaaylanadi. Achitqidagi ergosterol miqdori biomassaning 2%i dan oshadi. Achitqidagi vitaminlar miqdori ularning genetik xususiyatlariga, ozuqaviy muhitning tarkibiga va energiya almashinuvining turiga bog’liq. Aerobik achitqi ko’proq vitamin B₅ vitamin PP va B₃ pantotenik kislota, anaerob – B₁ tiamin va argosterolni o’z ichiga oladi. Adabiy manbalarda achitqidagi vitaminlar tarkibiga oid turli xil ma’lumotlar mavjud. Bu, ehtimol, vitaminlarni aniqlaydigan hujayralarni yetishtirishning turli shartlariga bog’liq.


1.2. Saccharomyces cerevisiae zamburug’ida moddalar almashinuvining o’ziga xos xususiyatlari
Metabolizm hujayradagi barcha fermentativ reaktsiyalarni, shuningdek, ushbu reaktsiyalarni tashkil qilish va tartibga solishni birlashtiradi. Biokimyoviy nuqtai nazardan, odatda, alohida metabolik yo’llar ko’rib chiqiladi, lekin aslida ular izolyatsiyada mavjud emas, balki yagona jarayonning bir qismidir. Har bir biokimyoviy yo’l fermentlar tomonidan katalizator qilingan bir qator kimyoviy reaksiyalardan iborat. Ferment kimyoviy reaksiya tezligini oshiradi va harorat va pHning fiziologik darajasida davom etish imkonini beradi. Haddan tashqari harorat va yoki pH ferment molekulasini inaktivatsiya qiladi va oqsil denaturatsiyasiga olib keladi [2, 13, 37]. Biokimyoviy yo’llar katabolik, anabolik, amfibolik va anaplerotik yo’llarni birlashtiradi. Katabolik yo’llar murakkab birikmalarning ATF molekulalari shaklida energiya chiqarilganda kamroq murakkab birikmalarga parchalanishini amalga oshiradi. Anabolik biosintetik yo’llar energiyani iste’mol qiladi va tiklash jarayonidaoddiy molekulalarni sintez qiladi. Amfibolik yo’llar ham katabolik, ham anabolik funktsiyalarga ega: ular anabolik reaksiyalarning substratlari bo’lgan ketma – ket katabolik reaksiyalardan kelib chiqadigan markaziy metabolik yo’llardir. Katabolik amfibolik yo’l harakati davomida biosintetik maqsadlar uchun oraliq mahsulotlar chiqarilganda, katabolizm anaplerotik reaksiyalarni amalga oshirish uchun mahsulotlar qayta talab qilinmaguncha to’xtaydi. Anaplerotik reaksiyalarning funktsiyasi katabolizm va anabolizmni bog’laydigan oraliq mahsulotlarni qaytarishdan iborat bo’lib, amfibolik yo’llarning davomiyligini ta’minlaydi [1, 9].
Uglevodlarni oksidlanish jarayonida hosil bo’lgan va biosintetik reaktsiyalarda iste’mol qilingan energiya adenozin – trifosfat ATF shaklida saqlanadi. ATF ning adenozindifosfat ADF va noorganik fosforga gidrolizlanishi standart sharoitda 30,5 kj/mol atrofida chiqariladi. Ushbu qiymat pH, ATF, AMF va fosforning harorati va konsentratsiyasi funksiyasidir. Oksidlovchi katabolik reaktsiyalar elektronlarni oraliq mahsulotlardan o’tkazishni o’z ichiga oladi. Bu jarayon degidrogenazlar tomonidan nazorat qilinadi va ko’pincha kofaktor – nikotinamid adenin dinukleotid ishtirokini o’z ichiga oladi [63].
Glikoliz spirtli fermentatsiyaning birinchi bosqichidir. Pirouzum kislotasi dekarboksilaz ishtirokida asetaldegidda dekarboksilaz qilinadi va keyinchalik etanolga qaytariladi. Ushbu reaksiya NADH₂ ishtirokida alkogol degidrogenaza bilan amalga oshiriladi. Ushbu reaksiya davomida NADH₂⁺ga oksidlanadi, glikolizda yana qatnashadi. Bu hujayra glikolitik yo’lning keyingi ishlashini ta’minlaydigan va natijada biosintetik reaksiyalarda foydalanish uchun ATF hosil bo’lishini ta’minlaydigan yakuniy elektron qabul qiluvchi sifatida asetaldegiddan foydalanish bilan bog’liq [55].
Fermentatsiyaning energiya va kimyoviy balansi:
C₆H₁₂O₆ + 2 ADF + 2FK= 2CO₂ + 2CH₃CH₂OH + 2ATF +2 H₂O + 61kJ
Shunday qilib, har bir glukoza molekulasidan 2 molekula ATF hosil bo’ladi. Fermentatsiya samaradorligi 26% hisoblanadi, qolgan 74% energiya issiqlik shaklida tarqaladi, shuning uchun sovutish apparatlaridan foydalanish kerak. Fermentatsiya tezligi beqaror va eng yuqori faollik birinchi 24 – 36 soatda kuzatiladi, keyin esa hosil bo’lgan etanol hujayralar faoliyatini sekinlashtiradi.