|
2.2. Ertaklarning matni va g`oyaviy mazmuni ustida ishlash. Ertaklar xalq og’zaki ijodining qadimiy va keng tarqalgan janrlaridan biridir. Dastlabki ertaklarda mifologik obrazlar ko’p uchragan bo’lishlari kerak. Asrlar o’tishi bilan kishilarning ongi o’sishi jamiyatdagi voqea-hodisalar, odamlarning o’zaro muomala-munosabatlari zaminida ertaklar tabora hayotga yaqinlashtirilgan. Keyinchalik esa aniq maqsad va yo’nalishlar zaminida ertaklar yaratilgan va ularning yaratilishidan asosiy maqsad shunchaki qiziqarli voqealar bayoni emas, balki maslahat va yo’nalishlar bera olish, ibrat va namuna ko’rsatishga aylangan. Ertaklarda xalq og’zaki ijodining asosiy xususiystlari to’laligicha namoyon bo’ladi. O’tmishda ham, hozirgi zamonda ham ertaklar yozma adabiyot vakillari tomonidan kam yaratilgan. Demak, ularning deyarli barchasi og’zaki tarzda yaratilgan deyish mumkin. Ertaklarning mualliflari ma’lum emas. Ertaklar davrlar o’tishi bilan ko’pgina o’zgarishlarga duch keladilar. - Ularning yangi-yangi an’anaviy variantlari yaratiladi. An’anaviy boshlanma, an’anaviy tugallanma, an’anaviy raqamlar ham ertaklarga xos xususiyatlardir. Hayvonlar haqida ertaklar deganda, asosan, to’rt oyoqli hayvonlarni tushunishimiz to’g’ri emas. Chunki “hayvon” so’zi tirik demakdir. Shu boisdan, bu o’rinda barcha jonzotlarni hayvon deb atamoq mumkin. Xalq ertaklarida burgut va chumolidan tortib, tuya, fil, undan katta hayvonlar ham ishtirok etadilar. Ayrim ertaklarda inson mutlaqo ishtirok etmasligi ham mumnkin. Ammo hayvonlar haqidagi ertaklarning aksariyatida insonning ishtirokini ko’ramiz. Hayvonlar haqidagi ertaklarda ham boshqa turdagi ertaklar singari inson muammolari bilan bog’liq barcha masalalar ko’tarilib chiqilishi mumkin. O’zining tarbiyaviy ahamiyatidagi ko’ra hayvonlar haqidagi ertaklar boshqa turdagi ertaklardan kam emas. Ularda ham oliyjanoblik, do’stlik, o’zaro hurmat va g’amho’rlik, birodarlik kabi insoniy fazilatlar targ’ib etiladi.
- Hayvonlar haqida ertaklar masallardan farqlanadilar.
- 1. Ertaklarning hajmi masallardan ko’ra katta bo’ladi, ularda epik voqea hikoya qilinadi.
- 2. Masallardagiga o’xshab hayvonlar o`zaro so’zlashadilar. Ammo ularning o’z xarakteri saqlanib qoladi. Ertaklarda esa insoniy belgilar nisbatan rivojlangan bo’ladi.
- 3. Ertaklarda hayvonlar umuman so’zlashmasliklari, o’z holicha hayot kechirishlari ham mumkin.
- Tabiatni bilishga intilish, bo’ysuntirish yoki ularga qarshi kurashish choralarini izlash, qidirish jarayonida totemistik tushunchalar vujudga keladi. Ya`ni ibtidoiy odam ba`zi sezgir va zo’r kuchga ega bo’lgan hayvonlarni go’yo o’z ajdodi deb, muqaddas sanab unga sig’ingan, yovuz kuch va ofatlardan himoya qilishni so’rab iltijo qilgan afsun o’qigan. Shunday qilib har qadamda firib bergan, zarar keltirgan, zo’r kuch va qudratga ega bo’lgan ba’zi hayvonlar totem sanalgan. Shuning uchun ba`zi bir turkum ertaklarda yoki bu hayvonlar totem shaklida, oilaurug’, qabilalarning asoschisi va homiysi sifatida hikoya qilinadi. Sezgir yo zo’r kuchga ega bo’lgan bu hayvonlarni ulug’lash, madh etish, ularga sig’inish mazkur turkumdagi ertaklarning asosiy mavzuyini tashkil etadi.
- Laylak, ilon, sigir, ayiq, tulki, ot va bo’rini totem sanash O’rta Osiyo xalqlari jumladan, o’zbeklar orasida juda keng tarqalgan. Bu totem kultlarga sig’inish “Cho’loq bo’ri”, “Mehrigiyo”, “Ilon og’a”, “Bo’ri qiz” kabi bir qancha ertaklarning yuzaga kelishiga sabab bo’lgan. Masalan: “Choloq bo’ri” ertagida choloq bo’ri non bergani uchun og’ir vaziyatga tushgan kenja o’g’ilning mushkulini oson qiladi, sirli ot, go’zal malikani qo’lga kiritishda unga yordam beradi. “Mehrigiyo” ertagida esa ilonlar mamlakati va ilonshoh haqida hikoya qiladi. Bola ilon bolasini qutqaradi. Shuning uchun ilon shoh haqida hikoya qilinadi, ilon shoh unga yordam beradi. U “Mehrigiyo” yordamida muvaffaqiyat qozonadi. Yoki “Nodon bola “ ertagida ilon kampir bergan sut uchun oltin hadya etadi. Biroq bir yo’la hamma oltinga ega bo’lishni niyat qilgan nodon bola ilon inini ochib, uni o’ldirmoqchi bo’ladi. Ta’qiqlangan ilon uyasini buzgan bola jazo tortadi. “Ayiq polvon“ ertagida o’rmonda adashib qolgan qiz ayiq bilan hayot kechirib yarmi ayiq, yarmi odam qiyofasida o’g’il ko’radi. Ilon og’a cholning qizi bilan turmush quradi va hokazo.
- 3.1. 3-sinf o`qish darslarida ertaklar o`qitishning interfaol metodlari.
- O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish kelajakda o‘qituvchilik kasbini egallaydigan yangi avlodning yuqori kasbiy madaniyat, ijodiy va ijtimoiy faollik, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil qatnasha olish qobilyatlarni shakillantirishga yo‘naltirilgan. Ma’lumki, bugungi kunda pedagogikani insonparvar pedagogikaga aylantirish ta’lim sohasining muhim masalasiga aylandi.Shuning uchun ham ta’limni insonparvarlashtirish orqali yuzaga kelgan mavjud muommolarni oqilona hal etib borish yangicha ishlashni, yangi pedagogik tafakkurni shakillantirishni taqoza etadi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin ma’naviyatimiz ildizlarini, qadryatlarimiz va tariximizni o‘rganish uchun keng imkoniyat yuzaga keldi. Birinchi prezidentimiz I. Karimov ta’kidlaganidek: “Biz bugun uzoq davom etgan g‘aflat uyqusidan uyg‘ondik. Tariximizni, madaniyatimizni, o‘zligimizni tanidik va tiklay boshladik”.
- Mavzu: Ertakni o`qish metodikasi.
- O`quvchilarni ertak janri bilan tanishtirish.
- O`quvchilarni ertakni o`qishga tayyorlash.
Do'stlaringiz bilan baham: |
