Мавзу: “Teatr tarixi” kursiga kirish

 
Zodagonlar dilxushligiga qaratilgan ko'plab komediyalar o'z vazifasini o'tab, 
tarix sahifasidan tushib qolgani tabiiy. Lekin Uyg'onish davri italyan komediyalari 
orasida bir asar borki, u hamon yashashda davom etib, teatr sahnalarini bezab 
keladi. Bu Nikollo Makiavelli qalamiga mansub «Mandragora» asaridir. Atoqli 
yozuvchi, tarixchi Makiavelli bu asarida Ariosto an'anasini davom ettirib, 
komediya san'atini yangi bosqichga olib chiqdi. 
Makiavelli komediyasida o'kinchli kechinmalar hajv ohanglariga qorishiq 
tarzda ifodalangan. Pyesa cho'ponlarning beshafqat hukmdorlar adolatsizligidan 
o'kinchli nolalari bilan boshlanadi, so'ng iztirobli ohanglar hajviy lavhalarga 
tutashib ketadi: yosh va go'zal Lukretsiyaga uylangan huquq doktori, boy, lekin 
laqma va beor Nicha farzand ko'rishni istab qoladi. Shunda sohibjamol 
Lukretsiyaga oshiq Kallimako degan yigit o'zini naslsizlikni davolovchi faranglik 
mashhur tabib deb e'lon qiladi. Ayol mandragora degan o'simlik sharbatini ichishi 
kerak, shunda farzand ko'radi; lekin buning bir xatarli tomoni bor: uni ichgan ayol 
bilan birinchi aloqada bo'lgan kishi o'lar ekan. Nicha bola ko'rishni istaydi-yu lekin 
o'lishni istamaydi. Chora topiladi: ayol yotoqxonasiga birinchi ko'ringan 
yo'lovchini taklif etishga kelishiladi, unga nicha ham rozi. Bu yo'lovchi o'z 
qiyofasini o'zgartirib olgan Kallimako bo'lib chiqadi. 
Ruhoniy Lukretsiyani xiyonat yo'liga tortarkan, shunday deydi: «Bu ish yo'lida 
muqaddas yozuvlarni ikki soatdan ortiq diqqat bilan o'rganib, ko'p saodatli fatvoyu 
o'gitlarga duch keldim. Bu ishni gunoh deyish g'irt yolg'on, ruhimiz gunoh qiladi, 
xolos, jismimiz emas. Xotin er ko'nglini topolmasa, gunohga botadi, siz er 
ko'ngliga yo'l izlayapsiz; zino lazzatini o'ylagan gunohga botadi, siz uchun bu ish 
lazzat emas, ko'ngilsizlik». U o'git-nasihatlarini «Maqsadingiz — jannatga jonzot 
ato etish va eringiz uchun korixayrli ish qilishdir», deya ko'tarinki ruhda 
yakunlaydi. 
Lukretsiya o'z erining burdsiz va benomusligi hamda rohib Timoteoning 
riyokorligi va qabihligiga ishonch hosil qilgach, Kallimakoni, «Tayanchim, 
rahnamoyim», deb u bilan bo'lib ketadi. Lukretsiyaning bu ahdu paymonida 
Uyg'onish davrining ezguligi ifoda etilgan; yosh Lukretsiya sevgisiga - boy, 

---

 
qartaygan Nicha emas, balki yosh Kallimako munosib; shu tarzda sahnada erkin 
muhabbat madhi yangraydi, oshkora hajv orqali «Parvardigor kalomini»ni sotib, 
firibgarlik yo'liga kirgan cherkov ruhoniylari fosh etiladi. 
Makiavelli zamonaviy hayot haqida o'tkir hajviy komediya yaratish bilan 
italyan «ma'rifiy komediya»si tarixida yangi yo'nalishni belgilab berdi. Makiavelli 
asaridan so'ng Petro Aretino, Jordano Bruno kabi adiblar bir qator hajviy 
komediyalar yaratdilar. 
Dramaturglarni, ayniqsa, qonli voqealar qiziqtirardi: bu davrda yaratilgan 
tragediyalarning birortasi qonli intiqom, ko'r-ko'rona rashk, shafqatsizlik 
dahshatlaridan xoli emas. Tragediyaning besh pardadan iborat bo'lishi, she'riy 
tarzda yozilishi va, tabiiyki, uch birlik qoidasiga bo'ysundirilishi belgilab qo'yildi. 
Keyinroq bu qoidalar fransuz klassitsizm teatri uchun asos bo'lib xizmat qildi. 
Yangi davr teatr me'morchiligida ham Italiya namuna bo'lib xizmat qilgan. 
Italiya me'mori Sebostyan Serlio qadimgi rim me'mori Vitruviy asarlari asosida 
1545-yili «Me'morchilik haqida» kitobini yozib, unda antik teatrning ba'zi jihatlari 
bilan zamonaviy teatr uyg'unligi talabini olg'a surdi. Serlio loyihasini o'zi amalga 
oshirolmadi, me'mor Andre Palladio shu loyiha asosida Vichense shahrida 
«O1impiya» teatrini tiklaydi. Bino 1580-yili qurila boshlangan, Palladionning o'g'li 
va shogirdi Vincheniye ishni davom ettiradi va teatr 1585-yili Sofoklning «Shoh 
Edip» asari bilan ochiladi. Binoning eng afzal jihati uning tomosha zali bilan 
sahnaning o'zaro uyg'unligi (ko'rish, eshitish)da edi. Sahna ortida qad ko'tarilgan 
uchta ulkan ark orqali uzoqlikka cho'zilgan ko'chalar go'zal shahar timsolini 
yaratar, old sahna tepaligi-peshtoqiga va yarim doira shaklidagi zalning orqa 
devorlariga ishlangan haykal va tasvirlar bilan ajib uyg'unlik kasb etgan edi. Ming 
kishiga mo'ljallangan ushbu teatr binosi hozirda ham mavjud. 
XVII asrda ko'p yarusli, balkon va lojalarga ega uch minglab tomoshabin 
sig'adigan teatr binolari qad ko'taradi. Italyan me'morlari teatr qurilishi sohasidagi 
yutuqlarini Ovro'poning Avstriya, Ispaniya, Fransiya, Germaniya kabi 
mamlakatlariga olib kirganlar. 

---

 
Tragediya, komediya va pastoral janrlarida yaratilgan asarlar umumxalq 
mulkiga aylanolmadi. Bu asarlar zodagonlar saroylarida, alloma ziyolilar 
doiralarida havaskorlar ijrosida vaqti-vaqti bilan namoyish etib kelingan. Keng 
xalq orasida italyan san'atining boshqa turi, ya'ni niqoblar komediyasi — komediya 
del arte — badihaviy italyan professional teatri shuhrat qozondi. 
Ispaniyada Uyg'onish davri Italiyadan keyinroq, XV asrning oxirlarida 
boshlangan. Ispaniyada besh asr davomida arab istilosiga qarshi kurash olib 
borildi. Rekonkista (qayta egallash) deb ataluvchi bu ozodlik urushi 1492-yili ispan 
xalqining g'alabasi bilan tugaydi. Shu kurash davomida yagona millat va 
markazlashgan qirollik hokimiyati shakllanadi. Shu kurashlar ispan teatri va 
dramaturgiyasining xalqchilligi va o'ziga xosligini belgilab bergan. 
Ispan dramasi va teatri ilk bosqichdayoq o'z haqqoniyligi va xalqchilligi bilan 
ko'zga tashlandi. Joni-tani ona zamin bilan bog'liq zot — teatr san'atining fidoyisi, 
aktyor va dramaturg Lope de Rueda milliy teatrning asoschisi sifatida maydonga 
chiqqan edi. «Bu shonli ispan farzandi davrida, - degan edi Servantes, — bir qopga 
jo bo'lgulik teatr anjomlari bo'lgan: ular hisobi — zar chatilgan to'rtta oq po'stin, 
to'rtta soqol va parik, to'rtta cho'pon tayog'i edi...». Ispan teatri Lope de Ruedaga 
o'xshash ko'plab sayyor aktyor va truppalar zaminida dunyoga kelgan. Lope de 
Rueda o'zining jajji pyesalari (pasos) bilan xalq tilidan foydalanish va xalq 
hayotini ko'rsatish yo'Ilarini belgilab berdi. Lekin bu ispan teatri faoliyatining 
boshlanishi edi, xolos. 
Ispan teatrining yangi rivojlanish davri mashhur «Don Kixot»ning muallifi 
Servantes Saavedra nomi bilan bog'liq. Servantes kambag'al tabib oilasida 
tug'ilgan, 1570-yilda qirollik dengiz flotiga yollanadi, janglarda ishtirok etadi, 
dengiz qaroqchilari tomonidan qo'lga tushirilib, to'rt yil davomida Jazoirda 
asirlikda bo'ladi. 
Servantesning yirik pyesalaridan biri «Numansiya» tarixiy tragediyasi bo'lib, 
unda mil. av. 135-yilda numansiyaliklarning Sipion boshliq rim bosqinchilariga 
qarshi mardonavor kurashi ifodalangan. Numansiyaliklar dushman qo'liga 
tushmaslik uchun, halokat muqarrarligini bilib, shahar o'rtasida yoqilgan gulxanga 

---

 
o'zlarini tashlab o'ldirar, yoshlar imkon qadar dushmanga qarshilik ko'rsatardi. Va 
nihoyat birgina Viriat ismli yosh bola tirik qoiadi; u shahar darvozasi kalitlarini 
olib minora tepasiga ko'tariladi, shunda tashqarida turgan Sipion unga yalinib-
yolqorib, kalitni berishini so'raydi: lekin Viriat — oxirgi tirik numansiyalik ham 
minoradan tashlab o'zini-o'zi halok qiladi. Bola jisman mahv bo'lgan ersada, lekin 
ruhan g'olib bo'ladi, sababi — u o'z yurti yaloviga sodiq qoiadi. Qadimgi odatga 
ko'ra, Sipion yurtiga tirik odamlarni asir qilib olib borsagina, g'oliblik sharafiga 
erishuvi mumkin edi. Bundan uni birgina tirik qolgan bola mahrum etadi. 
«Numansiya» ulkan xalq jasorati haqidagi fojiadir. Vatanparvarlik dolzarb 
mavzuga aylangan davrlarda ispanlar bu asarga alohida faollik bilan murojaat 
etadilar. 1808-yili Napoleon bosqini, 1937-yili Madridni himoya qilish davrida 
shunday bo'lgan edi. 
«So'qqabosh tovlamachi», «Rashkchi chol», «Salaman g'ori», «Ajoyibotlar 
teatri» kabi intermediyalar ispan komediyanavisligining ajoyib namunalariga 
aylangan. 
Ispan teatrining gullagan bosqichi Lope de Vega ijodi bilan bog'liqdir. Poyeziya 
bilan hayot haqiqatini mushtarak uyg'unlikda namoyon etish «Teatr imperiyasining 
qiroli» bo’lmish shu sohibi talantga nasib etdi.