|
1.3.Safaviylar davlatining tanazzulga uchrashi
Shoh Abbos I davrida avjiga chiqqan Safaviylar davlati haligacha uning vorislari Sefiy (1629-1642) va Abbos II (1642-1666) davrida yetarlicha kuchli edi. Bu davrda ham Safaviylar faol tashqi siyosat olib bordilar. Ammo ularning kuchining pasayishi belgilari allaqachon mavjud. 19-asr oʻrtalaridagi eron tarixchisi. Rizokulixon Hidoyat Safaviylar davlatining Buyuk Abbosdan keyingi rivojlanishini quyidagicha tavsiflaydi: “Safiy va Abbos II shohlarigacha tanazzul alomatlari unchalik sezilmagan boʻlsa-da, haqiqatda davlat tanazzulga yuz tutgan edi. Va uning kasal organizmi faqat stimulyatorlar va mohir choralar bilan qo'llab-quvvatlandi ... ". Davlat poydevori, asosan, Eron hududlaridagi qoʻzgʻolonlar va Safaviylar tomonidan bosib olingan xalqlarning ozodlik harakatlari natijasida larzaga keldi. Uning salmoqli qismi tiuldorlar qoʻliga oʻtishi munosabati bilan shoh mulki hajmining qisqarishi, chekkadagi feodallarning separatistik mayllarining kuchayishi, shoh amaldorlarining oʻzboshimchaliklari katta ahamiyatga ega edi. XVII asrning ikkinchi yarmida. soliq yuki yanada oshdi. Doim mablag‘ga muhtoj bo‘lgan Shoh hukumati savdogarlardan olinadigan to‘lovlarni oshirib bordi; bu Eronda savdo-sotiqning qisqarishi va eronlik, asosan, arman savdogarlarining Rossiya va Hindistonga koʻchirilishi sabablaridan biri edi.
Shoh Sulton Husayn davrida (1694-1722) Safaviylar davlatining tanazzulga uchrashi allaqachon juda uzoqqa ketgan edi. Zamondoshlari bu Shohni haram o'yin-kulgilariga botgan ahmoq va irodasiz odam sifatida tavsiflaydi. Haqiqiy hokimiyat uni taxtga ko'targan feodallar guruhiga tegishli edi. Saroy intrigalari, korruptsiya, turli feodal guruhlarning kurashi davlatning yanada zaiflashishiga yordam berdi. "Menimcha, bu toj oxirgi vayronaga yaqinlashmoqda ... Men zaif aqlim bilan o'ylamadim, faqat Xudo tojning qulashiga olib keladi", deb yozgan Artemiy Volinskiy, Pyotr I ning Erondagi elchisi.Dehqonlarning vayron boʻlishi va viloyat hukmdorlarining tez-tez qoʻzgʻolon koʻtarishi natijasida davlat daromadlari keskin qisqardi. Shohning xazinasi bo'sh edi, armiyaga maosh to'lashga ham mablag' qolmadi. "Chunki endi davlat palatalari bo'm-bo'sh bo'lib qoldi," deb ta'kidlaydi o'sha Volinskiy, "va qo'shinlarga pul to'lash uchun hech narsa yo'q, chunki ular aytganidek, qutqaruvchi (bosh qo'mondon - Ed.) , Kim hozir Tabrizda bo‘lsa, qancha qo‘shin yig‘masin, keyin maosh bermagani uchun hamma qochqinlarni yig‘adi. 1701 yilda eski soliqlar oshirildi va yangi soliqlar joriy etildi, shuningdek, avvalgi uch yil uchun soliqlarni yana yig'ish buyurildi. Biroq, bu haddan tashqari chora-tadbirlar g'aznaga daromadni sezilarli darajada oshirmasdan, ommaning qashshoqlanishini kuchaytirdi. Safaviylarning ijtimoiy bazasi sezilarli darajada toraydi: monarxiya qabilalarning harbiy-feodal zodagonlarining yordamini yo'qotdi, chunki qabila xonlari tiul - vaqtincha va shartli xo'jalik - keng er massalari huquqiga ega bo'lgan. butun tuman va viloyatlar markaziy hokimiyatning zaiflashganidan foydalanib, endi o‘z mulklarini to‘liq egalik qilishga intildilar. Feodallarning qoʻzgʻolonlari, alohida viloyatlarning qulashi – 17-asr oxiri – 18-asr boshlaridagi Eron siyosiy hayotining umumiy manzarasi.11
Safaviylarga qarama-qarshi bo'lgan savdogarlar sinfi ham bor edi, ularning daromadlari ham tashqi, ham ichki savdoning qisqarishi tufayli juda qisqardi. Armaniston va Gruziyaning nasroniy ruhoniylari, Ozarbayjon, Dogʻiston va Afgʻonistonning sunniy ruhoniylari nasroniylar va shia boʻlmagan musulmonlarga nisbatan diniy murosasizlik siyosatini olib borgan Shoh hukumatiga muxolifatga oʻtdilar. Ammo shia ruhoniylari ham norozi edilar, chunki yangi soliq qonunchiligi natijasida ibodatxonalar va masjidlarning daromadlari pasaygan. Biroq Safaviylar davlatining zaiflashishiga asosiy sabab mehnatkashlar ommasining chidab bo‘lmas ekspluatatsiyasi, shoh hukumati va mahalliy hokimiyat organlarining o‘zboshimchaliklari va shafqatsizligi natijasida yuzaga kelgan ko‘plab xalq qo‘zg‘olonlari edi. Bu haqda Volinskiy o'z kundaligida shunday yozadi: "Va ular o'z harakatlari bilan odamlarni shu qadar zaiflashtirdilarki, qo'zg'olonchilar (qo'zg'olonlar. - Tahr.) bo'lmagan noyob joylar qoldi." 1715-1717 yillarda Rossiya elchixonasi u o'tgan deyarli har bir shahar va mintaqada isyonchilar va norozilar borligini ta'kidladi. “Bu yerda (Tabrizda. - Tahr.) odamlar shunchalik erkinki, Shomaxidan ham koʻproq, chunki qoʻzgʻolonchilarning koʻpchiligi qabih va nafaqat hukmdorlari, balki oʻzlarining hukmdor shohlarini hurmat qilmaydilar va jangchi ham emaslar. ” 1717 yil aprel oyida Isfaxonda tartibsizliklar boshlandi, bu shaharda nonning oshirilgan narxlarda sotilishi bilan bog'liq. Qoʻzgʻolonchi shahar kambagʻallari, soni 3 ming kishigacha boʻlgan loti (shaharlarda yoʻq qilingan elementlar) tayoq va toshlar bilan qurollangan holda saroyga borib, saroy darvozalarini buzib tashladilar. Shoh vaqtincha poytaxtni tark etishga majbur bo'ldi. 17-asr oxiridan boshlab Safaviylar davlatining vassal hududlarida - Gruziya, Ozarbayjon, Armaniston, Dog'iston, Afg'onistonda Eron feodallari hukmronligiga qarshi qaratilgan va iqtisodiy, siyosiy va milliy zulmning kuchayishiga javob bo'lgan ozodlik harakatlari avj oldi. Bu ozodlik harakatlari heterojen edi. Ularda ikkita asosiy oqim mavjud edi: birinchisi dehqonlarga, shahar aholisining mehnatkash qatlamiga va zulmdan ozod boʻlish uchun kurashgan oddiy koʻchmanchilarga tegishli edi; ikkinchisiga - o'zlarining sinfiy imtiyozlarini himoya qilgan mahalliy dunyoviy va ma'naviy feodallar va savdogarlar. Xalq-ozodlik harakati feodallarning ayirmachilik harakatlari bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ular rahbarlikni o‘z qo‘llariga olib, ko‘pincha harakatni xalq manfaatlariga yot yo‘nalishga yo‘naltirganlar. Afg'on G'ilzay qabilasining qo'zg'oloni Safaviylar davlati uchun halokatli bo'ldi. 1709-yilda Qandahorning gilzaylari bu qabila boshligʻi va Qandahor Kalantar (hokim) Mir-Vays boshchiligida Eron garnizonini qirib tashladi, shoh hokimini oʻldirdi va mintaqani egalladi. Sulton Husaynning qoʻzgʻolonni bostirishga urinishlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Qoʻzgʻolon Qandahorning Safaviylar davlatidan qulashi bilan yakunlandi. Hokimiyatga zo‘rg‘a kelgach, feodal afg‘on elitasi bosqinchilik yo‘liga tushdi. Mir-Vaysning o'g'li Mir-Mahmud afg'on otliqlari qo'shini boshlig'i bo'lib, 1722 yil yanvarda Kirmonni qo'lga kiritdi. Yazd shahrini egallashga urinishda muvaffaqiyatsizlikka uchragan afg'onlar o'sha yilning mart oyida Safaviylar poytaxti tomon yo'l oldilar va uni qamal qildilar. Isfaxonni qamal qilish bir necha oy davom etdi. Oktyabr oyida shahar taslim bo'ldi va Mir-Mahmud unga g'olib sifatida kirib, o'zini Eron shohi deb e'lon qildi. Shundan soʻng Ka-shan, Qum va boshqa shaharlar unga taslim boʻldi.12
Do'stlaringiz bilan baham: |
