|
II.Bob. Eron afg'on hukmronligi ostida
2.1.Nodirxonning yuksalishi
Shoh Sulton Husayn taxtdan ag‘darildi. Uning o'g'li Tahmasp Eronning Kaspiybo'yi mintaqalariga qochib ketgan va u erda qonuniy suveren sifatida tan olingan. 1723-yil bahorida turklar Gruziyaga bostirib kirib, Tbilisini egallaganlarida Tahmasp rus podshosi Pyotr I ga yordam soʻrab murojaat qiladi.1723-yildagi Peterburg shartnomasiga koʻra Tahmasp II Rossiya tomonidan ilgari bosib olingan Derbent va Bokuni berishga rozi boʻladi. Gilon, Mozanderon va Astrabad. Rossiya hukumati oʻz navbatida Tahmaspga uning raqiblariga qarshi kurashda yordam berish majburiyatini oldi. Rus qoʻshinlari Rashtni bosib oldilar, lekin Shohga vaʼda qilingan yordamni koʻrsatmadilar. Turkiya 1724 yilda 1723 yilgi Rossiya-Eron kelishuvini tan oldi. Rossiya o'z navbatida Turkiyaning Armaniston, Janubiy Ozarbayjon va Kurdistondagi hokimiyatini tan oldi. 1725-yilda turklar mahalliy aholining qarshiligini yengib, Qazvin, Ardabil, Hamadon va boshqa bir qancha shaharlarni ham egalladilar.Ayni paytda Erondagi afgʻon feodallari oʻrtasida turli guruhlar oʻrtasida kurash boʻlib, 1725-yilda Eron shohi Mir-Veysning jiyani Ashrafning eʼlon qilinishi bilan yakun topdi. Ashraf o‘zidan oldingi Mir-Mahmudga qaraganda ancha moslashuvchan siyosat olib bordi. U Eron zodagonlarining bir qismini o'z tomoniga jalb qilishga muvaffaq bo'ldi, savdoni jonlantirish uchun biror narsa qildi va. mamlakat iqtisodiyoti. 1726 yilda Ashraf turklarga qarshi chiqdi; individual muvaffaqiyatlarga qaramay, u 1727 yil shartnomasiga ko'ra Ozarbayjon, Kurdiston, Xuziston va Markaziy Eronning bir qismi ustidan turk hokimiyatini tan olishga majbur bo'ldi.Afgʻon xonlarining Eronda yetti yillik hukmronligi aholini qirgʻin va talon-taroj qilish bilan birga kechdi. Dehqonlar va shahar kambag'allari afg'on va turk bosqinchilarga o'jar qarshilik ko'rsatdilar va butun hukmronlik davrida kurashni to'xtatmadilar. Ayrim shaharlarda qoʻzgʻolonchi aholi afgʻon va turk garnizonlarini qirib tashladi. Xalq kurashi 1820-yillarning ikkinchi yarmida ayniqsa keskin shakllar oldi. Eronning turli hududlarida oʻzini Shoh Sulton Husaynning oʻgʻillari va boshqa qarindoshlari sifatida koʻrsatuvchi firibgarlar paydo boʻldi. Da'vogarlar ko'pincha xalq orasidan ilgari surilib, aholi tomonidan qo'llab-quvvatlanardi.
Oxir-oqibat, Eron xalqining oʻjar kurashi natijasida afgʻon bosqinchilarining qoʻshinlari Koshon, Qum, Qazvin, Tehron, Yazd shaharlarini tark etib, Isfahonga qochib ketishdi.13Ozodlik kurashining cho‘qqisida Qizilbosh afshor qabilasidan bo‘lgan Qirklu urug‘idan bo‘lgan Nodir oldinga chiqadi. XVIII asrning 20-yillari boshlarida harakat qilgan. Xurosonda turli feodallar tomonidan harbiy xizmatga yollangan qaroqchilar to‘dasining otamanı bo‘lgan Nodir tez orada Xuroson feodallaridan biriga aylanadi. 1725-yilda Tahmasp II xizmatiga kirgan Nodir shoh yordamida qudratli Xuroson feodali Malek-Mahmud Kiyoniy ustidan g‘alaba qozonib, uning poytaxti Mashhadni egalladi. Tez orada Nodir turkmanlarni va Xurosonning boshqa ba'zi qabilalarini o'z ta'siriga bo'ysundirishga muvaffaq bo'ldi. Astrabad va Mozanderonga qarshi muvaffaqiyatli yurishlari natijasida u haqiqatda Eronning barcha shimoli-sharqiy viloyatlarini o'z hukmronligi ostida birlashtirdi.
Muvaffaqiyatidan xavotirlangan Ashraf oʻzining asosiy harbiy qoʻshinlari bilan Xurosonga kirdi, lekin 1729-yil sentabr oyi oxirida Mihmandost daryosi boʻyida boʻlib oʻtgan jangda magʻlubiyatga uchradi. Oʻsha yilning noyabr oyida Murchexurtda (Isfaxondan 60 km uzoqlikda) boʻlib oʻtgan hal qiluvchi jangda u ikkinchi marta Nodirdan yengiladi. Afg'onlar Isfaxonni tozalashga va umumiy chekinishni boshlashga majbur bo'ldilar, bu esa tormozga aylandi. Afg'on bosqinchilarining tarqoq otryadlari ularning yo'li o'tgan hududlarning dehqonlari tomonidan yo'q qilindi. Ushbu voqealarning zamondoshi Shayx Xazinning ta'kidlashicha, kamida o'nta xonadon bo'lgan eng kichik qishloqlarda ham aholi qo'liga qurol olib, chekinayotgan dushmanga hujum qilgan.
Afg'onlar Erondan quvib chiqarilgandan so'ng Nodir 1730 yilda turklar bilan urush boshlaydi. Bir necha marta g‘alaba qozongan Nodir qo‘shini Hamadon, Kirmonshoh, Ozarbayjon shaharlarini egalladi. Biroq bu hududlarning barchasi Shoh Tahmasp II tomonidan urushni muvaffaqiyatsiz davom ettirishi natijasida tez orada boy berilgan. Xurosondan afgʻon qoʻzgʻoloni bostirilgandan soʻng qaytib kelgan Nodir Tahmaspni taxtdan tushirib, bir yoshli oʻgʻlini taxtga oʻtqazib, uning qoʻl ostida regent boʻldi.
1732-1733 yillarda. Nodir turklar bosib olgan barcha yerlarni tortib oldi. Bundan oldin ham 1732 yilgi Eron-Ros shartnomasiga ko'ra Astrabad, Gilon, Mozanderon Eronga, 1735 yilda esa Shirvon sohillari Boku va Derbent shaharlari bilan qaytarilgan. 1736 yil boshlarida Nodir Safaviylar davlati tarkibiga kirgan butun hududda o'z hokimiyatini o'rnatdi.
1736-yilda Nodir Mugʻon dashtida Eron shohi taxtiga oʻtirdi. Bu voqea Nodir faoliyatining Eron xalqining afgʻon va turk bosqinchilariga qarshi olib borgan ozodlik kurashi bilan bogʻliq davrini tugatadi. Nodir erishgan g‘alabalarga xalq ommasining keng rivojlangan ozodlik kurashi sharoitidagina erishish mumkin edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
