Mавзу: Палеолит даври археологияси Режа

Жебел маданияти.
 
Туркманистон Республикасининг жанубий-ғарбида 
Шарқий Каспий бўйи ва Балханбўйи ҳудудларида мезолит даври 
ўзлаштирувчи хўжалик шаклидаги маданиятнинг давомида чорвачиликга 
асосланган маданияти Жебел маданияти ривожланади. Бу маданият нисбатан 
яхши ўрганилган Жебел ёдгорлиги номи билан юритилади. Бу ердаги мезолит 
даврига оид Жебел, Дамдамчашма 1,2, Қайлу, Дефичиғаноқ ва бошқа шу 
турдаги ёдгорликларнинг неолит даврига оид юқори маданий қатламларидан. 
Бу маданият Мил. ав. VI-IV минг йилликлар билан саналиб ғорларда ҳаёт 
бронза даврига қадар сақланиб қолади. Тош қуролларига ишлов бериш 
техникаси юқори чўққисига чиқади. Текис томонларга эга прима нуклеуслари 
ва микролитлар хос. Шунингдек, ёрғучоқлар ҳам топиб ўрганилган. Қўй ва 

---

эчкига тегишли суяк топилмаларининг аксарияти хонакилаштирилган 
ҳайвонларга тегишли.
Ўрта Осиёнинг неолит даври ўзлаштирувчи хўжалик шаклидаги 
маданиятлари.
 
Хоразм, Ўзбой, Орол бўйи, қуйи Зарафшон ҳудудларида 
хўжаликнинг овчилик ва балиқчилик турларига асосланган Калтаминор 
маданияти кенг тарқалган бўлган. Айниқса, Амударёнинг қуйи оқими ва 
Хоразм вилоятларидан бу маданиятга оид кўплаб манзилгоҳлар топиб 
ўрганилган. Улардан Ёнбошқалъа IV макони археологик жиҳадан яхши 
ўрганилиб, унда иккита маданий қатлам аниқланган. Асосий топилмалар 
пастги маданий қатламда учрайди. Бу ердан 290 м. кв. ҳажмли (24 x 17) турар 
жойнинг ўрни очиб ўрганилган. Жамоанинг сайла шаклидаги ушбу 
маконининг асосини ёғослар ташкил этиб, ердаги сукурса излари сакланиб 
колган. Устунлар орасига кўндаланг ёғослар ташланиб, устидан хамиш билан 
ёпилган. Унинг атрофида куйиб кулга айланган ёғоч ва камиш қолдиклари 
мавжуд. Чайла ўртасида катта марказий ўчоқ, унинг атрофида эса юзга якин
кичик ўчоқларнинг ўрни мавжуд. Бу уй-жой неолит даври уруғ жамоаси 
истиқомат қилган. Марказий ўсокнинг таг қисми 50 сантиметр қисми куйган. 
Атрофида хўжалик буюмлари усрамайди. Демак, унда доимий олов ёниб 
турган ва умумжамоанинг диний эътикодлари учун хизмат килган. Бошка 
ўчоклар атрофида эса сапол парчалари ва ҳайвон суяклари мавжуд.
Зарафшоннинг қуйи оқими ҳудудларида неолит даврига оид кўплаб 
маконлар топиб ўрганилган. Булар ичида Дарвозақир, Кичик тузкон, 
Дараишўр маконлари ажралиб туради. 
Дарвозақир I макони. Бу маконнинг юқори қисми бузилиб кетган, пастки 
қисмидан 3 та маданий қатлам очиб ўрганилган. Бу ердан 81 м. кв. (7 x 11,6) 
ҳажмги тўғри тўртбурчак шаклидаги уй ўрни сақланиб қолган бўлиб, унинг 
ҳар жой - ҳар жойида чуқурчалар учрайди. Бу чуқурчалар ёғоч устунларнинг 
ўрни бўлиб устунлар устига ёғоч ташланиб қамиш билан ёпилган бўлган. 
Чайлада ўчоқ излари топилмаган, лекин маданий қатламда кул қолдиқлари 
учрайди. 

---

Дарвозақир II макони. Меҳнат қуроллари: тош қирғичлар, пичоқлар, 
парраклар, ўчоқ-рандалар, нуклеуслар, парма, тешгич, ўроқ қадамалари, 
ёрғучоқ, қайроқтош, тош болта. Қуроллар: найза учлари, пайконлар, ўқ 
учлари. Булардан ташқари тош мунчоқлар ва тақинчоқлар ҳам мавжуд. 
Суякдан ясалган қуроллар учрамайди. Сопол буюмлар: рангли ва рангсиз, оғзи 
кенг, таг томони эса пастга қараб думалоқ. Қуйи Зарафшонда яшаган аҳоли 
овчилик ва балиқчилик билан кун кечирганлар.