Mавзу: Палеолит даври археологияси Режа

Ўрта Осиёнинг неолит даври ишлаб чиқарувчи хўжалик шаклидаги 
маданиятлари
.
Ишлаб чиқарувчи хўжалик шаклланган бошқа бир ҳудуд 
шубҳасиз Ўрта Осиё ҳисобланади. Жанубий Туркманистон ҳудудида мил. 
ав.VI минг йилликнинг иккинчи ярмида, эҳтимол ундан илгарироқ маҳаллий 
Шарқий Каспийбўйи мезолит даври маданияти асосида Жанубий 
Туркманистон ҳудудида ишлаб чиқарувчи хўжалиги пайдо бўлади. Бу ерда 
чорвачиликга асосланган Жебел, деҳқончиликга асосланган Жойтун 
маданиятлари шаклланади. Бир томондан Туркманистоннинг илк 
деҳқончилик марказларига яқинлиги сабабли уларнинг маълум таъсири, 
иккинчи томондан эса, иссиқ ҳароратли табиий-геогарафик шароитнинг 
мавжудлиги мезолит даври маҳаллий аҳолисининг ишлаб чиқарувчи хўжалик 
шаклига ўтишлари учун асос бўлган. Жойтун маданиятига оид 
ёдгорликлардан Жойтун, Чўпонтепа ва Тўғалоқтепа ёдгорликларининг қуйи 
қатлами-илк босқичига, Монжуқлитепа, Боми, Чагиллитепа, Гиёвжиктепа, 
Келята ва Янги Нисо ёдгорликларнинг қуйи қатлами ривожланган босқичига, 
Боми, Ярти Гумбаз, Чагиллитепа ёдгорликларининг юқори қатлами эса сўнгги 
босқичига оид оид. 
Жойтун маданияти даслабки ўрганилган ёдгорлик номи билан 
юритилиб, мил. ав. VI минг йилликнинг иккинчи ярмида (радиокарбон 
5300±70) Туркманистоннинг жанубида Копетдоғ тизмалари ёнбағрида 
шаклланган. Бу маданият шунингдек Эроннинг шимолий ҳудудларига ҳам 

---

тарқалган. Жойтун маданияти тараққиёти илк, ривожланган ва сўнгги 
босқичлардан иборат. 
Жойтуннинг илк босқичида шу номдаги ёдгорлик яхши ўрганилган. У 
VI-V минг йилликларга манзилгоҳда бетартиб қурилган 30 та уйнинг ўрни 
очиб ўрганилган. Уйлар ясси-қавариқ шаклидаги йирик ғиштлардан илгаридан 
режалаштириб қурилган бир хонали уйлардан иборат. ягона режага асосланган 
Ўртада ўчоқ ўрин олган кичкина хонадан ва унинг атрофида хўжалик 
хоналаридан ташкил топган кичкина ҳовлидан иборат. Уйлар ҳажми 60-70 см. 
ҳажмдаги ғиштлар ва пахсадан барпо қилинган. Хом ғишт ва пахсага самон 
қўшилган. Пахса ва ғиштларга сомон қўшилган. 
Жойтун маданиятининг ривожланган босқичига оид Қадимтепа (мил. ав. 
V минг йиллик) пахсадан қурилган тўғри тўртбурчак уйлар ва хўжалик 
хоналари очиб ўрганилган. Уйларнинг ҳар бирида ўчоқ бўлган.Уйларнинг 
сатҳи ганч сувоқ қилиниб, оҳакланган ва қизил охра излари ҳам учрайди. 
Меҳнат қуроллари геометрик шаклдаги кремендан ясалган ўроқ қадамалари, 
камон ўқи учлари, болталар суякдан ишланган игна, пардозлагичлардан 
иборат.
Сопол буюмлари қўлда (лентасимон шаклда) дағал, силлиқ тагли қилиб 
ишланган. Идишларнинг юқори қисми обдон пардозланган (баъзилари 
силлиқланмаган). Улар нақшли ва нақшсиз гуруҳларга бўлинади. Нақшлари 
жигар ва каштан рангли бўёқларда чизилган ва пишириш жараёнида турли 
билан бўялган бўлиб пишириш жараёнида доғлар ҳосил қилган. 
Зеб-зийнат буюмлари мунчоқлар ва турли тақинчоқлардан иборат. Улар тош 
ва суяклардан ясалган айрим ҳолларда чиғаноқлардан ҳам мунчоқ сифатида 
фойдаланишган. Тошдан ясалган мунчоқлар одам, ҳайвон ва тўғри тўртбурчак 
шаклига эга. Булар тумор сифатида тақилган бўлиши мумкин. 
 
Жойтуннинг сўнгги босқичига оид Чагилтепа манзилгоҳи мил. ав. V 
минг йилликка оид. Бу ердан 12 та уйнинг ўрни очиб ўрганилган. Қурилиш 
усуллари ривожланган босқичини такрорлайди. Манзилгоҳнинг марказий 

---

қисмида нисбатан каттароқ бўлган уй жойлашган бўлиб, у умумжамоа учун 
хизмат иморатбўлиши мумкин. Мурдалар уйларнинг ичида дафн қилинган.
Бу босқичда кременнинг инқирози кўзга ташланади. Тошдан ясалган қуроллар 
пичоқ, ўроқ, ранда ва ёрғучоқлардан иборат. Нақшли сапол буюмлар 
анъанавий безаклар свқланиши билан биргаликда улар мазмунан бойийди. 
Улар турли чизиқлар, дарахт ва ўсимлик тасвирларидан иборат. 
Умуман олганда ишлаб чиқарувчи хўжаликга асосланган Жойтун 
маданияти шаклланишининг илк босқичларидан, деҳқончилик ва чорвачилик 
пайдо бўлган бўлсада, ўзлаштирувчи хўжалик шалларининг мавқеи баланд 
бўлган. Кейинги босқичларда деҳқончилик ва чорвачиликнинг аҳамияти 
ортиб, иқтисоднинг муҳим тармоғини ташкил этган.
Деҳқончилик лиман усулида суғоришга асосланган. Кичик сой 
этагидаги текис жойларга экилган бошоқли дон экинлари ёмғир суви оқимини 
сунъий пасайтириш орқали суғорилган. Лиман усулли деҳқончиликда экин 
майдонлари баҳор фаслида икки-уч марта суғорилиб, бир марта ҳосил 
олинган. Деҳқончиликда бир ва икки қаторли буғдой ва арпа экилган. Экин 
ерларига мотига билан ишлов берилган. Ҳосил қадама-тош ўроқ билан ўриб 
олинган. Дон маҳсулотлари хум ва хўжалик ўраларида сақланган.