Mavzu: O’rta ta’limda olingan bilimlarni takrorlash hozirgi o'zbek adabiy tili ta'limi asoslari

Savol va topshiriqlar:

1.Asosga qo’shimcha qo’shib so’z yasash jarayonida qanday tovush o’zgarishlari kuzatiladi?

2.Asosga egalik qo’shimchalari qo’shilganda qanday tovush o’zgarishi yuz beradi?

3.Sust, past so’zlariga –ay qo’shimchasi qo’shilganda qanday fonetik hodisa ro’y beradi?

4.O’yin, qiyin so’zlariga –a yasovchi qo’shimcha qo’shilganda qanday tovush o’zgarishi kuzatiladi?

-25-

2-DARS. Qo’shimchalarda shakldoshlik va ma’nodoshlik

Reja:

1.Qo’shimchalarda shakldoshlik to’g’risida ma’lumot

2.Affiksatsion sinonimiya

1-topshiriq. Oyinchoq — erinchoq, pistirma — bo'g'ma, yig'in-to'lin so'zlaridagi qo'shimchalarni bir-biriga solishtiring va o'rtadagi farqlarini tushuntiring.

2-topshiriq. Yomg'irli — seryomg'ir so'zlaridagi -// va ser-qo'shimchalari bildirayotgan ma'nolarni izohlang.

Shakldoshlik nafaqat leksemalarga, balki qo'shimchalarga ham xos xususiyat sanaladi. Qo'shimchalarning ayrimlari ifodalanishiga ko'ra aynan bir-biriga o'xshasa-da, mazmun-mohiyati bilan keskin farqlanadi.

Masalan, -in qo'shimchasi:

a) ot b) sifat d) ravish e) fe'lning nisbat

yasovchi yasovchi yasovchi shaklini yasovchi

tiqin to'lin ostin-ustin ilin

yig'in erkin birin-ketin ko'rin

chaqin yashirin qishin-yozin qilin

Bunday qo'shimchalar o'zbek tilida ko'plab uchraydi. -ma, -chi, -li, -dor, -ch, -(i)sh, -ar, -ik, -k, -ish, -qin, -chaq, -(a) y, -siz kabi qo'shimchalarni bunga misol qilib keltirish mumkin. Shakldosh qo'shimchalar quyidagi ko'rinishlarda uchraydi.

1. So'z yasovchilar.

qalamdon (ot) qadrdon (sifat)

toshqin (ot) jo'shqin (sifat)

tepki (ot) kechki (sifat)

-1-
qatlama (ot) bo'g'ma (sifat)

o'roq (ot) qo'rqoq (sifat)

yoshlik (ot) sirdaryolik (sifat)

yuzsiz (sifat) so'zsiz (ravish)

yugurik (sifat) ko'rik (ot)

2. So'z yasovchi qo'shimcha so'z shakli yasovchi qo'shimcha bilan shakldosh bo'ladi.

kelinchak (erkalash, hurmatlash shakli) erinchak (sifat yasovchi)

gapirma (fe'lning bo'lishsiz shakli) burma (sifat yasovchi)

yuzlab (chama son shakli) haftalab (ravish yasovchi)

qizcha (kichraytirish shakli) erkakcha (ravish yasovchi)

Dilafro'zxon (hurmat shakli) kitobxon(ot yasovchi)

do'sti (III shaxs, birlik shakli) boyi (fe'l yasovchi).

3. Har qanday holatda so'z shakli yasaydi.

oqish (ozaytirma shakli) kelish (harakat nomi)

otam (egalik shakli) ko'rdim(shaxs-son shakli)

ukang (egalik shakli) bording(shaxs-son shakli)

Qo'shimchalarda shakldoshlikdan tashqari ma'nodoshlik hodisasi ham uchraydi. Ba'zan ma'lum bir so'z yasash ma'nosini ifodalash uchun birdan ortiq qo'shimchalardan foydalanishga to'g'ri keladi. Masalan, -li qo'shim chasi o'rniga -kor, -dor, bo-, ba-, ser- qo'shimchalarini qo'llash mumkin:

itoatli — itoatkor shirali — shirador savlatli — basavlat sutli — sersut

obro'li — boobro'

Shuningdek, -chi o'rnida, -shunos, -kash, -kor; -siz o'rnida esa be-, no- old qo'shimchalarni qo'llash kuzatiladi.

adabiyotchi — adabiyotshunos aravachi — aravakash g'allachi — g'allakor hayosiz — behayo o'rinsiz — noo'rin

Hamma holatlarda ham yuqoridagicha ma'nodoshlik yuzaga kelaver-maydi. Masalan, nodavlat tashkilotlari deyish o'rniga bedavlat tashkilotlari deyilsa, uslubiy g'alizlik yuzaga keladi.

-2-
Demak, qo'shimchalardagi ma'nodoshlik nutqning muayyan davrdagi

me'yorlari asosida yuzaga keladigan til hodisasi sanaladi.