Mavzu: O’rta ta’limda olingan bilimlarni takrorlash hozirgi o'zbek adabiy tili ta'limi asoslari

SO'Z YASALISH USULLARI

1-topshiriq. -dosh, -kor, -shunos qo'shimchalari ishtirokida so'zlar yasang va ulardagi umumiylikni izohlang.

2-topshiriq. Bo'tako'zva ko'zoynak so'zlaridagi so'z yasalishini izohlang.

So'z yasashga asos qismning qanday xususiyatga ega ekanligiga ko'ra so'z yasalishining bir necha usullari bor: 1) yasashga asos qismga qo'-shimchalar qo'shish orqali (affiksatsiya); 2) so'zlarni qo'shish orqali (kom-pozitsiya). Masalan, ishla so'zi ish qismiga (yasashga asos) -la qo'shim-chasini qo'shish yo'li bilan hosil bo'lgan. Qo'shma korxona, ishlab chiqarish singari so'zlar esa ikki so'zni bir-biriga qo'shish asosida hosil qilingan.

Hozirgi o'zbek tilida so'z yasashning mahsuldor usuli qo'shimchalar qo'shish yo'li bilan so'z yasash — affiksatsiyadir. Bu usul tilda mavjud bo'lgan muayyan so'z yasash qoliplari asosida yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham so'zlovchi xotirasida so'z yasashning qoliplari mavjud bo'ladi. Masalan, ot+chi «shaxs oti yasovchi» (ishchi, temirchi, suvchi); ot+li «belgining mavjudligi yoki ortiqligi» (suvli, mevali) va boshq. Ana shu so'z yasash qoliplari asosida turli-tuman yasama so'zlar hosil qilinadi.

So'zlovchi xotirasida, so'z yasash qoliplari va ularning ma'nolari haqida ko'nikmaning mavjud bo'lishi har qanday yangi yasalmaning oson tushunilishiga imkon beradi.

So'z yasash qoliplari va ularning ma'nolari bir xil yasovchi qo'shim-chali so'zlarni ma'lum uyalarga birlashtirish asosida aniqlanadi. Masalan:

traktorchi yig'la binokor

kombaynchi sizlar g'allakor

suvchi qo'llar paxtakor

ekskavatorchi oqla o'ymakor

tikuvchi ishla sholikor

-22-

-