Mavzu: O’rta ta’limda olingan bilimlarni takrorlash hozirgi o'zbek adabiy tili ta'limi asoslari

Savol va topshiriqlar:

1.Shakldosh qo’shimchalar deb nimaga aytiladi?

2.Ma’nodosh qo’shimchalar nima?

3.-li qo’shimchasi qaysi qo’shimchalarga sinonim?

4.-in qo’shimchasi shakl va ma’no munosabatiga ko’ra qanday qo’shimcha deyiladi?

5.-siz qo’shimchasi qaysi qo’shimchalarga sinonim bo’ladi?

6.-mand qo’shimchasi qaysi qo’shimchalarga sinonim bo’ladi?

-3-

3-DARS. Qo’shimchalarda zid ma’nolilik.Nutqda o’zakdosh so’zlardan foydalanish

Reja:

1.Antonim qo’shimchalar

2.O’zakdosh so’zlar va ulardan nutqda foydalanish

Nutqni ravon, ta'sirchan, emotsional-ekspressiv jihatdan bo'yoqdor bo'lib chiqishida zid ma'noli qo'shimchalardan foydalanishning ahamiyati katta. Masalan, -// qo'shimchasi -siz, be- no- qo'shimchalariga nisbatan qarama-qarshi qo'yiladi. Aqlli — aqlsiz, iboli — beibo, o'rinli — noo'rin kabi.

Bunday qo'shimchalar, asosan, sifat so'z turkumida ishlatiladi. Ser-qo'shimchasi be- qo'shimchasiga, -ba qo'shimchasi -siz qo'shimchasiga, bo- qo'shimchasi -sizva be- qo'shimchalariga, -dor qo'shimchasi -siz va –be qo'shimchalariga nisbatan zid ma'nolidir.

Bunday qo'shimchalarni ikki guruhga bo'lish mumkin: biror belgi-xususiyatga, shakl-shamoyilga yoki rang-tusga egalikni bildiruvchi qo'shimchalar (-li', bo-, ser-, ba-, -dor); shunday belgiga ega emaslikni ifodalovchi qo'shimchalar (-siz, be-, no-). Masalan:

badavlat — davlatsiz

shirador — beshira, shirasiz

sero't — o'tsiz

baobro' — beobro', obro'siz

ko'ngilli — ko'ngilsiz

Qo'shimchalar shakldoshligi, ma'nodoshligi va zid ma'noliligi nutqni ko'rkam qiladi, tilning ifoda imkoniyatlarini kengaytiradi, uning uslubiy jihatdan rang-barang bo'lishini ta'minlaydi, ta'sirchanligini oshiradi.

Tildagi so'zlar yangi paydo bo'lgan so'zlar hisobigagina emas, balki oldindan muomala-munosabatda mavjud bo'lib kelgan so'z asosida yangi leksemalarni hosil qilish yo'li bilan ko'payib boradi. Bitta asos vositasida bir

-4-

nechta yangi so'z yasalishi mumkin: suvli, sersuv, suvsizlik

Bir asosli so'zlarga asosdosh so'zlar deyiladi.

Namunalar: tinch, tinim, tinimsiz, notinch, notinchlik; gulli, guldor, gulchi, gulchilik, sergul; shoxli, shoxdor, shoxsimon, sershox; obro'li, obro 'siz, baobrobeobro' va h.k. Bir asosli so'zlarga asosdosh so'zlar deyiladi.

Namunalar: tinch, tinim, tinimsiz, notinch, notinchlik; gulli, guldor, gulchi, gulchilik, sergul; shoxli, shoxdor, shoxsimon, sershox; obro'li, obro 'siz, baobrobeobro' va h.k.