O'zbek adabiy tilining barcha shakllariga xos aniq faktlarni turli davrlarda
yashagan yirik yozuvchilarning badiiy asarlarida uchratish mumkin. Chunki badiiy asar
matnlarida har bir rivojlangan tilning ikki asosiy funksional ko'rinishi – adabiy til va
taraqqiyotining ma'lum davrlariga hos adabiy til me'yorlarini badiiy asarlarning
matnlarini tahlil qilish orqali belgilash mumkin. Darhaqiqat, XIII-XYI asrlarda eski
o'zbek tili uchun xarakterli bo'lgan adabiy til me'yorlari shu davrlarda yashagan
Xorazmiy, Durbek, Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi shoirlarning asarlari tilining o'rganish,
6
lingvistik tahlil qilish asosida aniqlanadi. O'sha davrlarda yaratilgan yodgorliklarning
tili o'z davri xalq tiliga, tushunishning yengilligi jihatidan hozirgi o'zbek adabiy tiliga
hamda jonli xalq tiliga ancha yaqin turadi.
Tilning xilma-xil birliklarini badiiy adabiyot asarlarida ishlatish hamma vaqt
uslub jihatdan asoslangan bo'ladi. Jumladan, yuqorida tilga olingan shoirlarning,
ayniqsa, Alishr Navoiyning asarlari XIY-XY asrlarda eski o'zbek adabiy tilining
xususiyatlari,uning og'zaki va yozma shakllari,shuningdek jonli xalq tili xamda adabiy
tilning og'zaki shakli qanday ekanligi tug'risida aniq tasavvur bera oladi.
Yozuvchi o'z asarlarida turli darajadagi til birliklarining ma'lum qolipga
solingan, takomillashgan namunalarini, shakllarini ishlatadi. Shuning uchun til ifoda
vositalarining normativligi, tartib- qoidalari badiiy asarlarda ko'proq va aniqroq
namoyon bo'ladi. Demak, tegishli, turli davrlarga tegishli badiiy asarlarning til
xususiyatlarini o'rganish o'sha davr til tizimini tushunib olish imkonini beradi. Badiiy
asar tilini o'rganish bir xil lingvistik tekshirishlarning ikki jihatini bir-biri bilan
bog'laydi, uning ikki tomonini belgilash imkonini beradi, ya'ni badiiy asar matnlarida
adabiy til me'yorlari hamda ma'lum darajada jonli xalq tilining xususiyatlari aks
etganligi aniqlanadi.
Til xodisalarini to'g'ri va chuqur tushungan holda keng ilmiy tahlil qilish,
hozirgi jonli xalq tili, so'zlashuv nutqi xususiyatlari bilan adabiy tilning og'zaki va
yozma shakllari faktlarini qiyoslab o'rganish natijalari o'tmishdagi jonli xalq tilining
ayrim xususiyatlarini bilib olishda ma'lum asos bo'lishi mumkin.
Yozma manbalar asosida o'tgan asrlardagi jonli xalq tili, so'zlashuv nutqi
xususiyatlarini o'rganishda tarixiy obidalarni, badiiy asarlarning matnlarini ayniqsa, o'z
davriga xos nutq amaliyotini aks ettiruvchi asarlarni tanlash juda muhim ahamiyat kasb
etadi. M: prof.B.O'rinboyevning o'zbek so'zlashuv nutqini o'rganishga bag'ishlangan
ishlarida bunday xulosalar asosan badiiy asar matnlariga asoslanadi.
Odatda bunday asar matnlarining uch turi ko'proq qo'llanadi: muallif hikoyasi
(xabar matni); asar qahramonlarining tili va muallifning qahramonlarga bergan
xarakteristikasi. Muallif hikoyasiga asoslangan matnlar adabiy tilning eng yaxshi
namunasi hisoblanadi. Bu xil matnlarda uslub va ta'sirchanlik jihatidan betaraf bo'lgan
til vositalari ko'proq ishlatiladi, shular asosida adabiy tilning og'zaki va yozma unsurlari
qo'llanadi. Navoiy, Bobur, Abulg'ozixon kabi yozuvchilarning prozaik asarlarida
Hamza, A.Qodiriy, Oybek, G'ofur G'ulom asarlarida ana shunday matnlar juda ko'p
bo'lib, ularda badiiy hikoya me'yori, adabiy tilning betaraf kitobiy va so'zlashuv
unsurlarini qo'llash me'yoriy ochiq namoyon bo'ladi. Asar qahramonlarining tilida
ularning ijtimoiy ahvoliga bog'liq ravishda so'zlashuv nutqiga xos barcha vositalarni –
adabiy til va adabiy tilga xos bo'lmagan barcha unsurlarni qo'llash mumkin.
Qahramonlarning til xaraktristikasiga bag'ishlangan matnlarda esa yozuvchi adabiy tilga
xos bo'lmagan so'zlashuv nutqining barcha vositalarini – adabiy til va adabiy tilga xos
bo'lmagan barcha unsurlarni qo'llash mumkin. qahramonlarning til xarakteristikasiga
bag'ishlangan matnlarda esa yozuvchi adabiy tilga xos bo'lmagan so'zlashuv nutqining
unsurlarini – oddiy so'z va iboralarni ham, sheva va jargonlarga xos so'zlarni ham
ishlatadi. Demak, o'zbek adabiy tili tilning turli davrlardagi taraqqiyot xususiyatlarini
belgilashda eng asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Unda tilning tabiati o'z ifodasini
topadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
