Mavzu: Imom Ahmad ibn Hanbal

7. Ahmad ibn Hanbal mazhabidagi devonlar , kitoblar va qaytlar
Imom Ahmad r.a.o’zlari kitob yozishni yamon ko’rganlar sababi har xil masalalarni va fikrlarni o’z ichiga olgan kitoblar yozishni yamon ko’rgan shu sababli o’sha naqldan kitob yozishda naqllarga suyanishlar ko’payib ketadi degan ekanlar . Lekin vaqtlarini sunnatni jam qilishda Rasululloh s.a.v izlarini jam qilishlikka, Allohning kalomini tafsir qilishga sarflar edilar . Ahmad ibn Hanbal r.a.fiqhda biron bir kitobga mualliflik qilmagan . Lekin namozdagi risolat haqida bir kitobi kelgan,deyilgan. Bu kitob namoz masalalari Allohning kalomi fiqhiy masalalarni o’z ichiga olgan. Ahmad ibn Hanbal r.a.ning kitobi emas, balki u kishining ashoblari Ahmad ibn Hanbal r.a.ni so’zlarini yozganlar. Bu dunyoda Hanbaliya mazhabiga ergashganlarga tarqalgan.Bu kishidan keyin Ahmad ibn Muhammad ibn Horun Abu Bakr Hallol degan kishi kelgan. Bu kishi o’z vaqtlarini hammasini Ahmad ibn Hanbalni ilmini jamlashlikka sarfladilar. U kishi ilm jamlashlik uchun Ahmad ibn Hanbal r.a.ni ashoblarini sheriklarini topish uchun shaharlarga aylandi va u kishini sanadi bilan ko’plab narsalarni yozdilar. Bu borada o’zlari bir kitob tuzdilar uning nomi “Jome’”degan bu yigirma jilddan ko’proq kitob bo’ladi.Bu kitob Ahmad ibn Hanbal mazhabining asl kitobiga aylandi. Darhaqiqat, Abu Davud Sulaymon ibn Ash’az Sohibi Sulon ham “Ahmad ibn Hanbalning masalalari ”degan bir kitobni yozdi va uni shayx Muhammad ibn Roshidni yordami bilan bosmadan chiqardi.Keyin Abu Qosim Umar ibn Hasanul Horqiy bu kishi hijriy 324-yili vafot etganlar. Hasanul Xarqiy ham “Muxtasarul Xorqiy”nomli kitobini tuzganlar. Unga mazhab ulamolari shayxlari yozdilar va ularning adadi uch yuz sharxga yetdi bulardan eng afzali ikkita. Birinchisi Mavqufiddin ibn Qadomatin Maqdiysini “Sharxul Bug’niy ”nomli kitobi. Ikkinchisi Abu Yalo Muhammad ibn Husayn ibn Vafo Faroni “Sharxul qoziy ” nomli kitobi. Ibn Qudoma Maqdiysiyning “Bug’niy”kitobi Abu Yaloning “Sharxul qoziy”kitobidan hajm jihatdan kattaroq. Ibn Qudoma “Bug’niyda” masalalarni Xorqiy aytib o’tgan masalalarni qisqartirmagan. Xorqiy “Muxtasarul Xorqiy” kitobining muallifi, ibn Qudoma o’sha kitobga sharx yozgan. Ibn Qudoma Xorqiy yozgan masalalarni tashlamay balki, mazhab imomlar rivoyatlarini ko’proq bayon qilib berganlar. Yana mazhab imomlarini so’zlarini qo’shib unga dalil ham keltirgan.Undagi sahih va zaiflarni ham bayon qilgan,huddi sahobiylar va tobeinlarni so’zlarini misol keltirganday. Yana Xorqiyni lug’aviy so’zlarini ma’nolarini sharxlab maromiga yetgazib dalolat qilib berganlar. Shu sababli “Bug’niy”kitobi Abu Yaloning “Sharxul qoziy”kitobidan hajm jihatdan kattaroq.
Abu Yalo ham ibn Qudoma bilan bir yo’lda ittifoq qilganlar ya’ni o’sha kishi yozganday kitob va sunnat, dallilarga suyanib zikr qilganlar.Xorqiyni kitobida nima kelgan bo’lsa o’shanday qilib yozgan, lekin u kishi sharxlarini ozgina qisqartirgan ya’ni hech narsa qo’shmaganlar.Sharx yozganlaru qisaroq qilib, shuning uchun kichikroq. Bu Abu Yaloning “Sharxul qoziy” ikki jildlik kitob u kishini yo’li Xorqiy maslalariga xilof narsani zikr qilmagan.Ya’ni Xorqiy bir masalani aytib o’tgan bo’lsa, bu kishi o’shani narsani kengroq sharxlamaganda masalani muxolif tamonini ham olgan. Bu o’rinda kitob,sunnat, dalil, qiyos va tortishuvlarni ham keltirib o’tganlar. Lekin o’zining sharxida zikr qilgan masalalardan boshqa narsani zikr qilmagan. Ahmad ibn Hanbal r.a.mazhabining haq shayxlaridan Mavquf rohimahulloh bu kishini mazhab ulamolari qadr-qimmatini bilganlar. Mavqufning kitobi Hanbaliya mazhabi suyanadigan kitobga aylandi. Shayxul Mavquf “Bug’niy”ni uchta kitob qilib tuzganlar. Xorqiyni kitobiga yozgan sharxini uchga bo’lgan. Birinchisi “Unda’a”, ikkinchisi “Munqe’”, uchunchisi “Kofiya” bu kitob kengroq berilgan. Mavquf to’rt tabaqa bilan mualliflik qilganlar, bu “Unda’a”kitobi Hanbaliya mazhabini birinchi boshlovchilar uchun . Unda mazhabni qasd qiluvchi unga ergashuvchi kishilarga qisqagina ma’lumotlar keltirilgan. Keyinchalik “Unda’a”kitobini shayx ibn Utaymiya keng qilib sharxlab yozganlar. Shayx Mavquf keyin ikkinchi kitobi “Munqe”kitobini tuzgan.Bu Ahmad ibn Hanbal mazhabini chuqurroq bilishni xoxlagan kishilar uchun yozilgan. Bu o’rta darajadagi kishilarga mos, shu sababli unda dalillar keltirmagan. Uni uzun ham qisqa ham qilmaganlar. U kitobda imom Ahmad ibn Hanbal r.a.ni rivoyatlarini keltirgan. Ya’ni o’sha ilmni o’rganayotgan kishilarni zehnini to’sib qo’ymaydigan darajada yozganlar. Buni o’rgangan kishi o’zi ham o’sha narsa ustida amaliyot olib borayotgan qilib yozgan. Shayx Mavxufning uchunchi kitobi “Kofiya” ni yozdi. Bu kitob ham o’rtadagi kishilar uchun yozilgan. Unda ko’plab dalillar har bir o’quvchi uchun ijtihod darajasidagi izlanishligi uchun o’z mazhabi darajasida o’sha dalillarga ko’ra olinadigan qilib ko’plab dalillar zikr qilib o’tgan. Bundan keyin “ Bug’niy ” kitobini yozgan. Bu o’rinda uni o’quvchi roviylarini o’zi mutolaa qiladi va imomlarni xilof kelgan tomonlarini o’zi o’rganadi va ko’plab dalillarni o’zi mutolaa qila oladi. Bug’niy kitobini o’qigan vaqtda shu bilan birga qaysi tamon rad tamon , qaysi tamonlarni olish kerak, Ularni ajratadigan bo’ladi. Shayx Mavquf “Bug’niy” kitobini tuzgan vaqtda ulamolar uni muhim sanashdi va uni talab qilishga kirishdi. Hattoki unga sharh yozib uni darslikka kirgizdilar. Undagi narsalarni yodlab, izoh va tariflarga muhim e’tibor berdilar. Bu kitob mazhab ulamolari uchun muhim kitobga aylandi. Ahmad ibn Hanbal mazhabining nozik fiqhini puxta bilgan kishilardan biri Alouddin Abulhasan Ali ibn Sulaymon Bardoviy hijriy 885-sanada vafot elganlar.Shu kishi aytadiki: “Albatta Mavqufning Munqe kitobi Hanbaliy mazhabining ulamolari nazlida foyda jihatdan ishoralarni keng yoritib berish, iboralari muloim puxta, hajm va ilm va tafsir tarfe jihatdan va boblari keng va tarbiya jihatdan muloim eng katta kitobdir”. Darhaqiqat, bu kitob shu mazhab masalalarini o’z ichiga olgan, kimiki shu kitobni o’qib o’rgangan bo’lsa, u katta hazinaga ega bo’libdi.Munqe kitobiga sharx yozgan odam shayx Mavqufning akasi shayx Abdurahmon ibn Abi Umar Muhammad ibn Ahmad ibn Maqdisiy bu kishi hijriy 682- sanada vafot etgan. Albatta shayx Abdurahmon o’zining amakisi Bo’g’niy kitobini qasd qilgan va uni tartibiga kirishgan ammo Bug’niy bilan Munqiyning matnlari bir bo’lganligi uchun sharx Munqega bo’lgan. Shayx Abdurahmon “Sharxul kabir”ning muqaddimasida aytadiki: “U kishi Bug’niydan hech narsani tark qilmagan faqatgina tushinish oson bo’lgan dalillar yengil bo’lgan narsani tark qilgan. Uning o’rniga boshqa tushinish qiyin bo’lgan narsalarga kengroq tushincha bergan”. Bu kitob Bug’niy kitobi bilan bir vaqtda bosmadan chiqarilgan. Tartib bo’yicha birinchi Unda’a keyin Munqe keyin Kofiya undan keyin Bug’niy kelgan edi. Bug’niy kitobi Munqega sharx bo’lgan edi. Shayx Abdurahmonning “Sharxul kabiri bug’niy”kitobidan kattaroq va ko’proq narsani o’z ichiga olgan. Lekin shuhrat va tarqalish bu hammasi Bug’niyga qolgan, chunki Bug’niy shayx Mavqufning o’zining kitobi ya’ni Munqega yetarli darajada sharx bo’ladigan kitob edi.
Burxoniddin Abi Isxoq Ibrohim ibn Muhammad ibn Abdulloh ibn Muhammad ibn Mufleh Damashqiy bu kishi hijriy 884-sanada vafot etganlar. Bu kishi “Al-Mabdau fi sharxul muqne”sharxul Munqega yangi sharx degan ma’nodagi kitobini tuzganlar. Bu kishi sharx tuzish yo’lida kitob, sunnat va dalillarni zikr qilgan. Har bir masalani kitobdagi dalilini ham sunnatdagi dalilini ham va hadisda keladigan narsalarni ham ulamolar, sahobalar, tobeinlarni imom Ahmad r.a.dan keyingi olimlarni so’zlarini ham har bir masalada ularni qanday yodlashligi hammasini naql qilgan. Imom Ahmad masalasidagi har xil rivoyatlarni hanbaliy ulamolarining masalarini ham Munqeda kelgan narsalardan boshqa masalarni qo’shib, kengroq bir kitob qilganlar. “Mabdau fi sharhul buhniy” ning sohibi “Buqne” kitobi juda ulug’ kitob ekanligi aytganlar va haqiqatdan ham nozik daqiq narsalargacha rivoyat qilganini, lafzini juda mukammal darajada kelganligini aytganlar. Undagi ma’nolarni yana ham kengroq ochib berganlar va undagi umumiy narsalarni Hanbaliyga hos narsalarni keng qilib tushintirib berganlar. Shu o’rinda o’zi ishtiqot qilgan narsalarni ham qo’shib o’tganlar. Yana “Munqe” kitobiga Hanbaliy ulamolaridan muhaqqiq, mujtahid olim Alovuddin Abi Hasan Ali ibn Suloymon Mardaviy u kishi hijriy 885-sanada vafot etganlar. Bu kishi ham, “Al insof fi marifatir rojihiy min xilafi a’la man hadiy Ahmad”, nomli kitob yozganlar. Bu kitob ham “Muqne”ni ham keng sharhlab, tushuntirib bergan kitoblardan. Alovuddin Abi Hasan Ali ibn Suloymon Mardaviy “Muqne” kitobini sharhlab yozgan “Al insof fi marifatir rojihiy min xilafi a’la man hadiy Ahmad”kitobining muqaddimasida birinchi “Muqne”ni qanaqa kitobiligini aytib bo’lgandan keyin, bu ishdagi maqsadini bayon qilgan. Alovuddin Abi Hasan Ali ibn Suloymon Mardaviy maqsadi Hanbaliydagi sahih mashxur Ahli mazhab ko’proq amal qilib turgan narsalarni va hanbaliy ashoblari unga suyangan narsalar va ko’proq nimadan masala olgan bo’lsa, o’sha narsalarni bayon qilish edi deganlar. Alovuddin Abi Hasan Ali ibn Suloymon Mardaviyni bu ishga majbur qilgan narsa, u Mavqufga yo’liqqan, ba’zi bir masalardagi narsalarni umumiy bayon qilish edi. Ibn Bodurun aytadiki: “Alovuddin Abi Hasan Ali ibn Suloymon Mardaviyning “Al insof fi marifatir rojihiy min xilafi a’la man hadiy Ahmaddagi yo’li albatta u masalarda sahobiylar so’zini aytgan. Aksariyat tamoni Imom Abu Hanifaning sheriklari, masalaning qaysi tamoniga yondoshgan bo’lsa, qaysi masalani olgan bo’lsa o’shani ixtiyor qilgan”. Huddi ibn Qozi Ajulanni Navaviyning Manhajda yozgan kitobida keltirganday o’sha yo’lni tutgan. Bu kishining “Al insof fi marifatir rojihiy min xilafi a’la man hadiy Ahmad”kitobi Ahli mazhab kitoblari boshqa kitoblardan ko’proq narsani o’z ichiga olgan boy kitobga aylandi. Alovuddin Abi Hasan Ali ibn Suloymon Mardaviy bu kitobidan keyin “At-Tanqehul Mushbeul fi Tahril Ahkomul Muqne’”, nomli kitobini yozdi. “Al insof fi marifatir rojihiy min xilafi a’la man hadiy Ahmad” kitobi “At-Tanqehul Mushbeul fi Tahril Ahkomul Muqne’” qisqartirilgan. Undagi umumiy rivoyatlarni sahih holatga keltirdi. “Muqne”dagi umumiy rivoyatlarni sahih holatga keltirib, bir narsa ikki xil rivoyat qilingan bo’lsa, o’shani bir holatga keltirgan. Undagi aniq shartlarni ochiq-oydin aytib, hukimdagi, lafzdagi nomalum bo’lgan narsalarga ta’rif bergan. “Al insof fi marifatir rojihiy min xilafi a’la man hadiy Ahmad” kitobidagi tushinish qiyinroq nomalum narsaga yanada kengroq tafsir qilib tushintirib berdi va mazhabdagi maqtovga loyiq bo’lgan narsani umumiy qilib maqtab ko’rsatdi. Bu kitob esa o’sha mazhab kitoblarini eng sahih kitoblariga aylandi. Shu o’rinda ilm tolibni ogohlantirishlik yaxshi bo’lgan narsalardan biri Alovuddin Abi Hasan Ali ibn Suloymon Mardaviy o’zining “Al insof fi marifatir rojihiy min xilafi a’la man hadiy Ahmad”ning muqaddimasida va “Munqe” kitobida keltirgan isloh zikrlarni hotimasi o’rnida mazhabdagi haq yo’lni ko’rsatgan. Shu darajada ochib berganki, u narsa Hanbaliy fiqhdagi istelohlarni, xulosani o’z joyiga qo’yib qo’ygan. Shu ish bilan ilm tolib va mazhabdagilarni ko’zi quvnaydi.O’zini mazhabidagi istelohlarni mazhabini haq ekanligini, haq narsalarni,ta’riflarni to’liq o’rganib, xulosaga keladi. Shu yo’lda bu kitobni yozgan edi.
“Munqe” kitobiga sharx yozilgan kitoblardan biri “Al-mulleu a’la abvabul buqne”nomli kitob. Bu kitobning muallifi Abu Abdulloh Shamsiddin Muhammad ibn Abi Fath Bade’ Hanbaliy. Bu kishi hijriy 709-sanada vafot etgan. Bu kishi tuzgan kitobidan maqsadi, “Munqe”da kelgan mushkul jumlalarni sharh qilishlik. Olimlar aytadiki: “Bu Al-mulleu a’la abvabul buqne” kitobi “Munqe”ga sharx deyilmaydi chunki, u “Munqe”ni sharhlamagan. Balki “Munqe”dagi qiyin lug’atlarni sharxlagan. Shuning uchun bu kitob faqat lug’atga sharx deyilsa bo’ladi. Huddi Hanafiy mazhabidagi “Marg’ib”nomli kitobiga o’xshab yoki Shofeiy mazhabidagi “Misbahul Mune’” nomli kitoblarga o’xshab, ya’ni o’sha Hanafiy mazhabidagi “Marg’ib”nomli kitob qaysidir kitobga sharx bo’lgan bo’lsa huddi shunga o’xshash bir kitob bo’ldi.Ogoh lozim bo’lgan, bu o’rinda Baliy faqat shu bilan chekilnib qolmagan, ya’ni, “Munqe” ga faqatgina sharx yozib qo’ymagan bu kishi “Munqe” Ahmad ibn Hanbaliy mazhabi qancha yerga tarqagan bo’lsa, ana o’sha darajada so’zlarga tarjima qilib bergan. Bu ishi “Munqe” ga yozgan bir g’aribgina sharxida izofa, bir ikkinchi xizmati bo’ldi. Haqiqatta bu kitob Hanbaliy fiqhida g’arib sharx deb e’tibor qilinadi. Baliyning kitobi uning muallifi o’sha kitobda kelgan narsalarga ko’ra g’aribgina bir yo’l bilan sharx tuzgan. Bu ishi o’sha kitobni o’qigan kishiga katta foyda keltiradi, ya’ni, o’sha narsani tushunish uchun qancha-qancha narsani izlashi mumkin. Ammo uning lafzlardagi baxsdan iroda kitobdan o’sha o’rinda tushunilmagan jumlalar maqsadda tutilgan.
“Munqe”kitobiga sharx yozilgan kitoblardan yana biri Shayx Saiduddin Masudul Horisiyning kitobi. Bu kishi hijriy 711 -sanada vafot etgan. Undan keyin, undan keyin Abu Hasan Yusuf ibn Muhammad ibn Maqdisiy. Bu kishi hijriy 719 -sanada vafot etgan. Bu ham sharx yozgan. Bu yozgan kitobining nomi “Kifayatul Mustanqulliy Adillatul Muqne’” kitobi. Hanbaliy ulomolaridan o’z asrida Shom shahrida Hanbaliy ulamolarning mufteylaridan bo’lgan alloma, Sharofiddin Muso ibn Ahmadul Hijobiy. Bu kishi hijriy 920–sanada vafot etgan. Bu kishining kitobini nomi, “Al Muharrarul a’lal Muqne’” kitobi. “Munqe”ga Abdurahmon ibn Ibrohim Sadiy degan kishi ham sharx yozgan. Bu kishi hijriy 624–sanada vafot etgan. U kishining sharxlari, uchta katta jildli, chiroyli sharx bo’lgan edi. huddi ibn Rajab “Muxtasarul Tabotul Hanbaliy” kitobida zikr qilingandek. Hanbaliy mazhabida foydali bo’lgan “Mustalat” kitobi. Bu Hanbaliy devonidagi kitoblaridan biri. Bu ktobning muallifi Ahmad ibn Hanbaliy mazhabining mujtahidlardan Muhammad ibn Hasan Samariy. Bu kishi hijriy 612–sanada vafot etgan. Bu kishi Hanbaliy kitoblaridan mashxur kitoblarni jamlagan, ya’ni o’sha mazhabga misol keltiradigan nisbat beriladigan katta bir qismni jamlagan edi. Shu sababli mana shu kitobni hosil qilgan, o’qib-o’rgangan kishi yuqorida kelgan mualliflar tuzgan kitoblarni, mazkur kitoblarni hammasiga ega bo’lgan boy kishiga aylanadi. Ahmad ibn Hanbaliy devonlarida yozilgan yana bir kitob “Al-Hidoya”. Bu kitobning muallfi Abul Hattob Taluzoni degan kishi. Bu tuzgan kitobi, juda katta edi. Ahmad ibn Hanbal r.a.dan rivoyat qilgan narsalarni yo’lga qo’ygan mujtahidlar darajasiga teng keladigan bir kitobga aylangan edi. Ya’ni Ahmad ibn Hanbaliy yo’lida ijtihod qilib yozgan kishilarni asarlari darajasiga yetadigan shunaqa bir kitob edi. Majiddidin ibn Taymiya bir katta sharx yozgan, uning nomi “Muntahoul G’oyatul fi Sharhul Hidoya” kitobi, lekin u oqlanmagan. Kitob holiga kelishi to’liq bo’lmagan, lekin “Hidoya” kitobi hamma foydalaniladigan juda katta kitob bo’lgan. Shu o’rinda Majiddidin ibn Taymiya “Al Muroul fi Fiqh” nomli kitob yozdi. Bu kishi hijriy 763–sanada vafot etgan. Bu kitob Ahmad ibn Hanbaliy mazhabida yozilgan kitob o’z muqaddimasida aytadiki: “Bu kitob Imom Abu Abdulloh Ahmad ibn Muhammad Shaybonning fiqhda yozilgan qisqa kitob. Unda din usuldagi masalalarni ko’pi yozma ravishda tartibga solingan. Lekin, sababi dalillardan holiy, ya’ni har bir masalani nima bo’lganligi haqidagi dalillarni keltirmasdan yozilgan”. Bundan maqsad ilm o’rganuvchi uchun oson bo’lishi, lafzlarni yodlash uchun qisqa muxtasar holiga keltirdim, degan ekanlar. Shu kitobga ibn Mufleh Hoshe “Annakatu va Saidatu Sayyiatu a’la Mushkul Muharrar”nomli kitobini yozdi. Bu kitobga ham Abdul Mo’min ibn Abdulhaq ibn Abdulloh Qote’e. bu kishi ko’proq Safiyuddin laqabi bilan mashxur. Bu kishi hijriy 739–sanada vafot etgan. Yozgan sharx kitobini nomi “Taxrir Muxorrarul fi Sharxul” kitobi. Ahmad ibn Hanbal mazhabiga yozgan kitoblardan biri “Furu’” nomli kitob. Bu kitobning muallifi Abu Abdulloh Muhammad ibn Mufleh. Bu kishi hijriy 763–sanada vafot etgan. Darhaqiqat, ahli ilm bu kishini shu kitobini juda ulug’ darajaga ko’targanlar. Chunki bu kishi, bu kitobi bilan Ahmad ibn Hanbal r.a.ning yo’lidagi narsalarni qisqartirmasdan yozgan. Bu kishining har bir masalasi Ahmad ibn Hanbal r.a.ning masalasiga ittifoq bo’lgan. Shunaqa bir usulda yozganki, Ahmad ibn Hanbal ko’p o’rinda imom Abu Hanifa, Shofe’iy, Molikiylarga xilof kelgan joylari bor. “Furu’” kitobni ana o’shanday xilof kelish darajasida Ahmad ibn Hanbal yo’lida yozgan. Ibn Mufleh o’zining kitobining muqaddimasida aytadiki: “Bu kitob Ahmad ibn Hanbal r.a mazhabidagi fiqh kitobidir. Uni qisqartirib muxtasar holiga keltirishgan harakat qildim. Ilm tolibga oson bo’lish uchun va undagi dalillarni sabablardan holi qildim. Ko’p o’rinda o’qiyotgan kishiga uni tushinishligi, yodlashligi oson bo’lishligi uchun undagi sabab dalillarni qisqaroq qildim”. Keyin bu kishining kitobiga ibn Ahmad Humaviy degan kishi sharh yozgan. Humoviyning “Al Maqsadaul Manbabul Furue’ ibn Mufleh” nomli kitobi. Yana mana shu kitobga Muhibuddin Ahmad ibn Nosir ibn Ahmad ibn Muhammad Bog’dodiy, asli Bog’dodlik keyin Misrga ko’chib ketgan. Shu kishi ham sharx yozgan. Keyinchalik, “Furu’” kitobga ko’plab sharxlar yozgan. “Furu’” kitobidan bir taba xoshiyali holatda hozir ham bor ekan. Bu kitobning nomi “Fafhehul Furu’li Mardaviy”nomli kitob nusha holatda hozir ham bor.
Ahmad ibn Hanbal r.a.mazhabi yo’lida yozilgan kitoblardan biri “Muntoho Iroda fi Jam’al Baynal Muqne’ Ma’at Tanqehul fiz Ziyodat” nomli kitob. Kitobning ma’nosi “Muqne’” bilan “Tanqeh” o’rtasini jamlashlikni iroda Muntoho va ziyodasi ularga qo’shilgan narsalar ma’nosidagi kitob, ya’ni, ikkita kitobni jamlashlik va yana unga ziyoda narsani qo’shishlik ma’nosidagi kitob. Bu kitobning muallifi ibn Najjor “Futuhe” tahallusi bilan mashxur bo’lgan. Ibn Najjor hijriy 972-sanada vafot etgan. Darhaqiqat, bu kitob o’sha zamonda mazhabning eng suyanadigan kitoblariga aylandi. Tolibi ilmlar o’sha kitob ustida qattiq shug’ullandilar. Hattoki undan boshqasini tan olmaslik darajasiga borishdi. Lekin, ularning ko’proq so’raydigan narsasi ibn Muflehni “Furu’” kitobi bo’lib qoldi.
Shayx Mansur Buhte Ahmad ibn Hanbaliy shayxlaridan. Bu kishi ham sharx yozgan. Bu kishi hijriy 151–sanada vafot etgan. U kishining sharxi ham chiqarilgani ham bor ekan, lekin bu sharx haqida ma’lumot berilmagan.
Imom Ahmad ibn Hanbal r.a.mazhabi yo’lida yozilgan kitoblardan biri “Al-Iqtenou littilibul ittifo” nomli kitob. Bu kitobning muallifi Muso ibn Ahmad ibn Hijoz.Bu kishi hijriy 968-sanada vafot etgan.Bu kshi keyinchalik mana shu kitobga sharh yozganlar. “Al-Iqtenou littilibul ittifo” kitobiga shayx Mansur Buxte to’rt jildli kitob yozgan ekan. Yana Imom Ahmad ibn Hanbal r.a.mazhabiga yozilgan kitoblardan biri “Dalilut Tolib”nomli kitob. Bu kitobning muallifi Maro ibn Yusuf Karmiy. Bu kishi hijriy1033-sanada vafot etgan U kishini mashxur bir muxtasar kitob shunaqa kitobki, “Muntaha iroda fi jam’al baynal muqne ma’at tanbehu ziyodat”Futeheni mana shu kitobidagi qisqa holiga keltirgan kitob. “Dalilut Tolib”kitobiga shayx Ahmad ibn Avaz ibn Muhammad Mardaviy ikki jildli sharh yozgan.Unga keyin ko’plab sharhlar,hoshiyalar yozgan. Imom Ahmad ibn Hanbal r.a.mazhabi yo’lida yozilgan ulug’ kitoblardan biri “G’oyatul muntaho fi jam’al baynal iqtino val muntaho”nomli kitob. Bu kitobning muallifi shayx Mure’ ibn Yusuf Karme bu kitobni ham yozgan ekan.Bu kishi mujtahidlarni yo’lini tutgan, uni sharhini ham o’zi yozgan.Undan keyin ko’plab Hanbaliy ulamolari o’sha kitobga sharhlar, hoshelar yozgan.
Imom Ahmad ibn Hanbal r.a.mazhab devonida keladigan ulug’ kitoblardan biri “Unda’tur Rojib”nomli kitob bu Mansur ibn Buxtening kitobi va “Muxtasarul sharhul kabir” nomli kitobi ham ekan.Mashxur matnlar ya’ni Imom Ahmad ibn Hanbaliy mazhabi ko’proq suyanadigan va tan oladigan kitoblar uchta.Huddi ibn Bodurun aytgandek ularning eng peshqadami “Muxtasarul Xurqe”kitobi Xurqeni bu muxtasar kitobi Imom Ahmad ibn Hanbaliy mazhabida davom etdi.Hatto u dars qilish sharh yozish lafzlarni yodlashlik darajasiga yetdi. Toenki Mavquf o’zini “Muqne”kitobini yozguniga qadar. Bu kitob haqida yuqorida aytib o’tildi. Qancha sharh yozganligi qay darajada mashxur bo’lganligi. Hatto keyinchalik Mardaviy o’zining “Tanqehul Mushbe’”kitobini yozgancha. Bu kitoblar birinchi ikkinchi mashxur bo’lgan. Keyinchalik ibn Najjor “Futehre”nomi bilan tanilgan dedik. Futehe tahallusi bilan tanilgan bu kishining kitobi “Muqne’”bilan “Tanqeh”ni jamladi va “Muntaho iroda fi jam’al baynal muqne ma’at tanqehu ziyodatul”nomli kitobni tuzdi. Bular yuqorida zikr qilindi. Birinchi o’rinda Xorqeni muxtasari undan keyin Muqneni “Tanqehul Mushbe”kitobi chiqdi deyildi.Futehe bu ikkalasini jamlab bir kitob holida keldi. Shu bilan insonlar o’sha kitoblar bilan shug’ullanayotgan bo’ldilar va shu uchta kitobga suyanadigan bo’lishdi. Bular mashxur uchta kitobga aylandi.

1. 
   Xorqeni “Muxtasari”:
   
2. 
   Mavqufning “Muqne”kitobi:
   
3. 
   Mardaviyning “Tanqehul Mushbe”kitobi:
   

Ibn Qudomaning “Bug’ne” sharxi “Muqne’”ning sharxi, “Mubtade’”nomli sharhlar, qozi Abu Yaloning “Muxtasarul Xurqe”ga yozgan sharh shunga o’xshash ko’plab kitoblar qoldi. Ularga qaramay, o’shalarga suyanib qolishdi.U ashoblari bu kitobni yozishdan maqsadlari mazhab ahli Allohning murodiga tezroq yetishga harakat qilgandi. Yana o’zlarini maqsadlari bilan ilm toliblar bunga yuzlansinlar bu bilan Allohga tezroq yetsinlar ya’ni tezroq yo’lni topsinlar degan maqsadda u kishilar kitob yozgandiyu lekin, bu kitoblar e’tiborsiz bo’lib qoldi.Asosiysi yuqoridagi kitoblar qoldi ya’ni u kitoblar imom Ahmad ibn Hanbal mazhabidagi yozilgan keng mashxur bo’lgan kitoblardan.Biz bu kitobni boshida aytgan edik. Imom Ahmad ibn Hanbal r.a.turli narsalarni o’z ichiga olgan kitoblarni yozishni yoqtirmasdi yamon ko’rardi degan gapni aytgan edik. Lekin, Abu Lavziy aytishicha Abu Abdulloh Ahmad ibn Muhammad ibn Hanbal o’zi tuzgan kitoblari bo’lgan, qisqa-qisqa bir jildli ya’ni bir masalaga xos bo’lgan kichgina kitoblar tuzgan o’sha kitoblardan “Nafiyat tanbeh”, “Imoma”, “Arrodda a’la zanvoliqa”uch juzli, “Zuhd”ya’ni tarki dunyolik masalasi kitobi, “Risolatul fisola”, “Fazoirul sahoba” nomli kitoblarni tuzganlar. Fiqhda o’zi rivoyat qilgan hadisalari jamlangan kitobi bo’lgan, lekin fiqhda o’zi keng bir kitob yozib qoldirmagan. Mana shu bilan imom Ahmad ibn Hanbal devonlari bobi tugadi.