Мавзу: Илк ўзбек алифбосининг вужудга келиши

Alifbodagi harflarning shakliy va funksional xususiyatlari masalasi. Bu masala o‘zbek alifbosining dastlabki (1939- va 1940-yillardagi) loyihalarini tuzish jarayonida maxsus ko‘rilgan edi. Unda o‘zbek alifbosi rus alifbosini maksimal saqlash prinsipida tuzilganligini ko‘ramiz, shuning uchun alifboning 1939-yilda muhokamaga qo‘yilgan birinchi loyihasiga rus alifbosidagi 32 (33) harfning barchasi shaklan o‘zgarishsiz kiritilgan. Shundan so‘ng bu harflar qatoriga o‘zbek tilining o‘ziga xos tovushlari uchun qo‘shimcha harflar kiritish masalasi ko‘rilgan, ularni tanlash yoki shakllantirishning besh yo‘li o‘rganib chiqilgan, natijada o‘ziga xos tovushlar uchun rus alfavitidagi ч, к, г, x, н harflarining har biriga diakritik belgilar qo‘yilib, yangi harflar shakllantirilgan (ҹ, қ, ғ, ҳ, ң kabi). Keyinchalik (1940-yilda) ҹ shakli ж bilan, ң shakli нг bilan almashtirilgan, ы va щ harflari loyihadan chiqarilgan. Alifbodagi harflarning aksariyati (ў, қ, ғ, ҳ, ц dan boshqalari) polifonemali grafema vazifasini bajarib kelmoqda: ularga o‘zbek va rus tillari fonemalarini ifodalash funksiyasi yuklangan. Bu tamoyil (bir grafema vositasida ikki til fonemalarini ifodalash tamoyili) hozirgi lotin o‘zbek grafemalariga ham tatbiq etilgan.

Alifbodagi harflarning miqdori masalasi. Ma'lumki, hozirgi kirill o‘zbek alifbosi 35 harfdan tarkib topgan. Uning 1939-yilda tuzilgan dastlabki (birinchi) loyihasida esa harflar miqdori 39 ta bo‘lgan. Keyinchalik muhokamalarda bildirilgan bir qator fikrlar asosida alifbo loyihasidan щ, ы, ҹ, ң harflari chiqarilgan. Bu harflarning alifbo tarkibidan chiqarilishida “щ” va “ы” tovushli soʻzlarning oʻzbek tilida koʻp emasligi, “щ”, “ы”, “ ң ”, “ ҹ ” tovushlari talaffuzidagi ayrim xususiyatlar, shuningdek, diakritik belgili harflar miqdorini kamaytirish lozimligi haqidagi takliflar hisobga olingan, shu yo‘l bilan loyihadagi harflar miqdorining 39 tadan 35 taga tushirilishiga erishilgan. Alifbodagi harflar miqdorining 35 ta bo‘lishi, shulardan 31 tasining rus alifbosidagi harflar ekanligi, qolgan 4 ta harfning (ў, қ, ғ, ҳ) ruscha harflar shakliga asoslanganligi, birinchidan, rus alifbosi va grafikasi xususiyatlarini o‘zbek alifbosida maksimal saqlash tamoyiliga mos bo‘lsa, ikkinchidan, bosmaxona texnikasi, yozuv mashinkalari va kompyuter texnikasi imkoniyati talablariga ham javob berardi.

Hozirgi o‘zbek-lotin alifbosining dastlabki (1993-yilda tasdiqlangan) variantida 31 harf va bitta tutuq belgisi bo‘lgan, uning so‘nggi (1995-yilda tasdiqlangan) variantida esa 26 harf va 3 ta harf birikmasi (jami - 29 grafema) bor.
O‘zbek-lotin alifbosidagi harflar miqdorining kamaytirilishida ham, asosan, kompyuter imkoniyatlari hisobga olingan.

5.