Мавзу: Илк ўзбек алифбосининг вужудга келиши

6. O‘zbek yozuvini rus grafikasiga asoslangan alifbodan boshqa alifboga ko‘chirish masalasi. Bu masala asosan, 1991-1992-yillarda ko‘tarildi. Uning kun tartibiga qo‘yilishini quyidagicha izohlash mumkin:
a) amaldagi alifboning milliy va umumturkiy jihatlarini mustahkamlash yuzasidan uzoq yillar davomida olib borilgan ishlar (bahslar, munozaralar, taklif-tavsiyalar) natija bermadi; b) sobiq SSSRdagi turkiy xalqlar orasida yozuvni rus grafikasidan boshqa tizimga ko‘chirish harakati boshlanib ketdi; v) 1991-yilning 18-20-noyabrida Turkiyada (Istanbuldagi Marmara universitetida) «Qardosh turk alifbolari» muammosiga bag‘ishlangan xalqaro simpozium o‘tkazildi, unda ham lotin grafikasi asosida turkiy alifbolar tuzish hoyasi targ‘ib qilindi; g) 1991-yilda sobiq SSSRning tugatilishi, undagi respublikalarning mustaqil davlatlarga aylanishi ham shu davlatlarda, jumladan, O‘zbekistonda ham alifbo islohoti masalasining faollashuviga zamin hozirladi. Natijada bu islohotga aloqador to‘rt xil yo‘nalish shakllandi.
Birinchi yunalish tarafdorlari o‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan alfavitga ko‘chirish masalasini o‘rtaga qo‘ydilar; ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari arab grafikasidagi eski o‘zbek yozuviga qaytishni yoxud uni (eski yozuvni) ma’lum vaqt amaldagi yozuv bilan parallel qo‘llashni, shu tarzda bu ikki yozuvdan birining tanlanishini vaqt ixtiyoriga berishni taklif qiladilar; uchinchi yo‘nalish tarafdorlarining aniq shakllangan xulosa va takliflari bo‘lmasa-da, ularning fikrlarida qadimgi turkiy (urxun) alifbosini tiklashga moyillik bordek tuyuladi; to‘rtinchi yo‘nalish tarafdorlari esa amaldagi alifboni ma'lum o‘zgarishlar bilan saqlash kerakligini yoqladilar.
Yuqoridagi yo‘nalishlarning tarafdorlari o‘rtasidagi bahslar, oxir-oqibatda, o‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan alifboga ko‘chirish g‘oyasining ustun kelishi bilan yakunlanadi.
Демак, 3-davr 1940–1995-yillarni qamrab oladi. 1940-yilning 5-8-mayida О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1-chaqiriq III sessiyasi bo‘lib o‘tdi. Sessiya o‘zining 8-maydagi yig‘ilishida rus grafikasiga asoslangan yangi o‘zbek alifbosining 35 harfdan iborat loyihasini tasdiqlaydi. Oliy Kengash О‘zbekistonning barcha xalq komissarliklariga, respublika muassasalariga, mehnatkashlar deputatlari kengashlarining viloyat ijroiya komitetlariga respublikada lotinlashtirilgan yozuvdan yangi alifbega ko‘chish ishlarining hammasini ikki yil ichida o‘tkazish, bu ishni 1942-yilning 1-yanvarigacha tugallash majburiyatini yuklaydi.⁸