Мавзу: Илк ўзбек алифбосининг вужудга келиши

Harflarning alifbo tarkibidagi o‘rni (tartibi) masalasi. O‘zbek-kirill alifbosining birinchi (1939-yilda tuzilgan) loyihasida, ma’lumki, 38 harf («Ё ё» mustaqil belgi deb qaralgan taqdirda esa 39 harf) bo‘lgan. Ular quyidagi tartibda joylashtirilgan:

1. А а	11. К к	21. Ф ф	31. Ю ю
2. Б б	12. Л л	22. Х х	32. Я я
3. В в	13. М м	23. Ц ц	33. Ө ө
4. Г г	14. Н н	24. Ч ч	34. Ч ч
5. Д д	15. О о	25. Ш ш	35. Қ қ
6. Е е, Ё ё	16. П п	26. Щ щ	36. F f
7. Ж ж	17. Р р	27. Ъ ъ	37. h h
8. З з	18. С с	28. Ы ы	38. Ң ң
9. И и	19. Т т	29. Ь ь
10. Й й	20. У у	30. Э э

Ko‘rinib turibdiki, alifboda harflar ikki toifaga bo‘lib joylashtirilgan: birinchi toifaga rus alifbosidagi harflar kiritilgan, ular rus alifbosidagi o‘rni va tartibini o‘zbek alifbosida ham aynan saqlagan; ikkinchi toifadagi harflar alifboga yangi qo‘shilgan belgi-shakllar bo‘lib, ular o‘zbek tilining o‘ziga xos (spetsifik) tovushlari uchun mo‘ljallangan. Bu harflar (ө, ҹ, қ, ғ, h, ң) alifboda sof ruscha harflardan so‘ng o‘rin olgan.
Keyinchalik, 1940-ilning mart-aprel oylarida («Loyiha»ning O‘zbekiston SSR Oliy Soveti sessiyasiga qo‘yilishi arafasida) bu loyiha tarkibidan 4 ta harf (щ, ы, ҹ, ң) chiqariladi, «ё» harfi «e» dan ajratilib, o‘zi alohida (mustaqil harf sifatida) beriladi, ө harfi ў bilan, h harfi esa ҳ bilan almashtiriladi, natijada alifboda kuyidagi 35 harf qoladi:

1. А а	13. Л л	25. Ч ч
2. Б б	14. М м	26. Ш ш
3. В в	15. Н н	27. Ъ ъ
4. Г г	16. О о	28. Ь ь
5. Д д	17. П п	29. Э э
6. Е е	18. Р р	30. Ю ю
7. Ё ё	19. С с	31. Я я
8. Ж ж	20. Т т	32. У у
9. З з	21. У у	33. Қ қ
10. И и	22. Ф ф	34. F f
11. Й й	23. Х х	35. Ҳ ҳ
12. К к

Alifboning shu tarkibi va tartibi 1940-yilning 8-mayida O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining 1-chaqiriq 3-sessiyasida tasdiqlanadi.
Alifbodagi harflarning yuqorida keltirilgan tarkibi va tartibi o‘tgan yillar davomida mutlaqo o‘zgarmagan, ammo uni o‘zgartirish kerakligi haqida takliflar bo‘lgan, shular asosida loyihalar tuzilib muhokamaga qo‘yilgan. Bunday loyihalarda ў, қ, ғ, ҳ harflari alifbo oxiridan oldinroqqa olingan: «у»dan keyin «ў», «к»dan keyin «қ», «г»dan keyin «ғ», «х»dan keyin «ҳ» tartibida. Bu loyihalarning barchasida qorishiq «дж» va sayoz til orqa «нг» fonemalari uchun ч (җ) va ң harflari tavsiya etilgan va ular ham yuqoridagi prinsipga ko‘ra ж va н harflaridan so‘ng joylashtirilgan.
Alifbodagi harflar tartibining bu tarzda o‘zgartirilishiga sof lingvistik pozitsiyadan baho beradigan bo‘lsak, unda ma'lum mantiqiy asos borligini tan olish kerak, chunki bu tartib yonma-yon qo‘yilayotgan harflarning shakllaridagi umumiylikni hamda shu harflar orqali ifodalanayotgan fonemalarning akustik-artikulyasion jihatdan bir-biriga yaqinligini hisobga oladi. Ammo bunday loyihalardan birortasi tasdiqlangan taqdirda alifbo tartibi bilan bog‘liq amaliyotda ma'lum qiyinchiliklarning yuz berishi ham muqarrar edi. Chunonchi:
a) harflarning joriy alifbodagi tartibiga nisbatan yillar davomida shakllangan ijtimoiy ko‘nikma o‘rnida yangi tartibga asoslangan ko‘nikmani shakllantirish zarurati yuzaga kelardi, bu ish, ma'lumki, ko‘p yillik mehnat-mashaqqatni talab qiladi; b) yarim asr davomida nashr etilgan turli lug‘atlardan kelajak avlodning foydalanishi biroz bo‘lsa-da qiyinlashardi; v) kutubxonalardagi million-million kitoblarni va ularning kataloglari yoki ko‘rsatkichlarini, shuningdek, turli darajadagi arxiv materiallarini qaytadan sistemalashtirishga majbur bo‘linardi, bu jarayonni esa og‘ir mehnatsiz va qo‘shimcha moliyaviy xarajatlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bundan yuqoridagi masalani yoxud alifbo muammosi tarkibiga kiruvchi boshqa masalalarni faqat lingvistik pozitsiyadan hal qilishning o‘zi yetarli emasligi, ularni ijobiy hal qilish uchun shu masalalarning ijtimoiy-psixologik, moliyaviy, tarixiy jihatlariga ham e'tibor qaratilishi lozimligi ma'lum bo‘ladi, aks holda yaxshi niyatda qilingan ishning foydasidan ko‘ra ziyoni ko‘proq bo‘lib qolishi ham mumkin.