Mavzu: ibtidoiy jamoa davri sanʼatiga umumiy tasnif

1.2. Ibtidoiy jamoa tuzumi san’ati.
San’atning ildizlari azaldan qadim - qadimlarga borib taqaladi. Arxeologik qazilmalar, ilmiy izlanishlar natijalari shundan dalolat beradiki, tog’larning toshlarida, g’orlarning devorlarida, shiftlarida bajarilgan suratlar qadim - qadimda ham san'atning kurtaklari bo’lganligini ko’rsatadi. Dastlabki san'at asarlari takrorlanmas hayotiyligi bilan hanuzgacha o’zining badiiy qiymatini saqlab qolyapti.
Arxeologik va tarixiy - ilmiy tadqiqot izlanishlari shuni tasdiqlayaptiki, dastlabki san'at asarlari "Paleolit'" davriga to’g’ri kelarkan. Bu davr “Tosh asri" deb yuritilib, quyidagi uchta katta davrga bo’linadi.

1. 
   Paleolit (qadimgi tosh asri) e.a. 35 - 10 asrlar.
   
2. 
   Mezolit (o’rta tosh asri) e.a. 10 - 6 asrlar.
   
3. 
   Neolit (yangi tosh asri) e.a. 6 - 2 asrlar.
   

Ibtidoiy jamoa tuzumi madaniyatining azaliy rivoji qadimgi tosh asriga to’g’ri kelib, arxeologik qazilmalar natijasini o’rganib, aynan shu davrda ham turli san’at asarlari yuzaga kelganidan dalolat beradi. Bular haykaltaroshlik, rangtasvir ham xalq amaliy san’ati asarlaridan iborat bo’lib, ularning ko’pchiligi Yevropa mamlakatlarida, Janubiy Osiyo va Shimoliy Afrika mavzesiga tegishli deb hisoblanadi. Bundan tashqari, Ispaniya, Fransiya va sobiq Sho’ro mavzesida topilgan san’at topilmalari tosh grafikasi, suyaklarda ishlangan tasvirlar, shox, tosh haykallardan iborat bo’lib, o’sha davr hayot tarzini keng ochib beradi. To’g’ri, bu san’at uchqunlari juda oddiy yoki tarqoq shakllarda namoyon bo’lgan. Eramizdan avvalgi 8 minginchi yillarga kelib, muzliklar shimolga ko’chgan, Yevropada ob -havo o’zgarib, yashash sharoitlariga ham yangiliklar kirib kelgan. Chunki odamlarning shu paytgacha muntazam yashash makonlari bo’lmay, g’or va daraxt kovagida yashashgan, kiyimlari esa hayvonlar terisidan iborat bo’lgan (bu haqida Kostenka va Mezina kabi qadimgi insonlar yashagan makonlardan topilgan hujjatlar tasdiqlaydi). Ular olovdan foydalana olishgan, yer osti uylari qurib bilishgan, hatto dafn marosimlarini ham o’tkazishgan.
Insonning hayotida asosiy rolni mehnat egallagan va ongli qilib tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etgan. Aynan mehnatgina insonda tabiatga va undagi go’zallikka nisbatan muhabbat uyg’ota olgan. Inson mehnat qurollari ustida ishlab turib, tosh va yog’och kabi materiallariga duch keladi, ularning qattiq va yumshoq, hajmli yoki silliqligini his eta boradi. Ov kabi mashg’ulotlar esa tabiatda boshqa jonzotlar borligini va ularni kuzatishni talab etadi. Mehnat jarayonida tabiatni jismlardan tashkil topganini, jismlar esa o’z navbatida shakl va mazmundan iborat ekanligi insonga ayon bo’la boradi. Soat sayin, kunlar, yillar sayin mehnat qurollari mukammallashib, turmush tarzi o’zgarib boradi. Bu o’z navbatida san’at doirasiga ham yangiliklar bo’lishiga olib keldi, chunki endilikda inson simmetriya, garmoniya yoki muvozanat kabilarni his eta boshladi va tasvirdagi shakllar yanada boy mazmunga ega bo’la borgan. Bunday tasvirlarni Fransiyaning La-ferrasi tog’ g’orlaridagi toshlarda bajarilgan tasvirlarda ko’rish mumkin. Tasvirlar dastlabki tosh asriga (paleolit) to’g’ri kelib, estetik xususiyatga ega bo’lgan, qolaversa ular ritmik ravishda takrorlanadi. Uy - ro’zg’or buyumlari idishlarda rangli suratlar yuzaga kelib, ko’ngilni ko’taruvchi hissiyotlar tug’diradi. Demak, inson mehnat qila turib, ish jarayonida o’z ehtiyojlarini qoniqtira oladigan darajada natijalarga erisha olgan ekan.
Tosh asriga kelib inson yaratgan san’at asarlari aniq mavzularda namoyon bo’la boshlaydi. Mehnat, san’at, mifologiya insonning kundalik hayot turmush tarzini ochib beradi va ulug’laydi. Endilikda inson tabiatda yashar ekan, uning bo’linmas bir qismi ekanligini to’liq his etadi. Tasvirlarda ov manzarasi berilibgina qolmay, balki insonning tabiatdagi hamma jonzotlar ustidan hukmronlik qilish kabi fantastik hissiyotlarini ham ilgari suradi. Aynan shu hissiyotlar orqali inson san’at kabi mo'jizani rivojlantiradi va ham nafas yashagan