Mavzu: ibtidoiy jamoa davri sanʼatiga umumiy tasnif

2.3.Neolit yoki yangi tosh asri (mil. av. 6-2 minginchi yillar).
Neolit yoki yangi tosh asrida odamlar faqat tabiat in’om etgan mahsulotlami iste'mol qilish bilan cheklanmay,balki o‘zlari ham uni yaratishga, ko‘paytirishga harakatqila boshladilar. Endilikda ovchilikdan tashqari,chorvachilik va dehqonchilik bilan ham shug‘ullana boshladilar. Chayla, suv ustiga qoziqlar (savoy) yordamida uylar qura boshladilar. Ishlab chiqarish jarayoni kuchaya bordi, shu bilan birga kishilarning ma’naviy olami, dunyoqarashi ham murakkablasha bordi. Tasviriy san’atda naturalizmdan abstrakt fikrlashga o‘tish jarayoni rivojlanib bordi. Bu asrda ham toshlardan qurol yasash muhim rol o‘ynadi. Lekin endilikda toshni qayta ishlash, uni pardozlash, shu asosda juda nozik buyumlar yaratila boshlandi. Kulolchilikning paydo bo‘lishi ham yangi tosh asrining muhim belgilaridan hisoblanadi. Yangi tosh asrining keramika asri deb atalishi ham shundan. Bu asrda to‘qimachilik, terini qayta ishlash ham murakkablashdi. Ijtimoiy hayotda ishlab chiqarish kuchlarining o‘sishi qabilalaming o‘zaro munosabatlarini kuchaytirdi. Asta-sekin patriarxat asri matriarxatni siqib chiqaribjamoani oqsoqollarboshqara boshladi. Yangi tosh asri oxirlarida esa ayrim yerlarda (Old Osiyo, Misr, Hindiston) dastlabki sinfiy davlatlar paydo bo‘ldi. Odamlaming o‘troq holga o‘tishlari, tabiat qonun-qoidalarini kuzatish, simmetriya, ritm, shakl tuyg‘ularini o ‘stirdi. Bir xil elementlaming tekis qaytarilishi yoki oralab kelishi asosida vujudga keladigan o ‘ziga xos naqsh san’atini yuzaga keltirdi. Naqsh yangi tosh asrida keng yoyildi, amaliy-dekorativ san’atning taraqqiy etishiga ta'sir ko‘rsatdi. Kulolchilik va boshqa buyumlami naqsh bilan bezash keng tus oldi. Parallel, spiralsimon va to‘lqinsirnon chiziqlar, konsentrik aylanalar shu davrdagi ko‘pgina naqshlarning asosini tashkil etadi. Handasaviy naqshlar asta-sekin soddalashtirilgan odam, hayvon va o‘simliklar dunyosidan olingan shakllar bilan boyitilib, mazmunan kengayib bordi. Uning unsurlari koinot kuchlarining ramziy belgilarini aks ettira bordi. Masalan. rozetka quyosh ramzi, to’lqinsimon chiziq harakat, suv ramzi va h.k. Naqsh san'ati endilikda faqatgina dekorativ funksiyani bajaribgina qolmay, balki shu bilan birga kishilarning g‘oyaviy va falsafiy tushunchalarini ham ifodalay boshladi. Yangi tosh asrida mayda haykaltaroshlik keng yoyildi. Loy, yog‘och, shox va suyaklardan hamda qisman toshdan haykallar ishlandi. Mavzusi asosan hayvonlami aks ettirishdan iborat bo‘ldi. Ko‘p hollarda haykaltarosh hayvonning bosh qismi va tana qismini umumlashtirib ishladi. Eramizdan avvalgi 3 ming yillik o‘rtalariga kelib odamlar misni qalay, qo‘rg‘oshin, rux yoki surma bilan eritib, bronza tayyorlashni o’rganib oldilar. Bronzaning ixtiro etilishi insoniyatning buyuk kashfiyoti bo‘ldi. Bu ixtiro ijtimoiy hayot taraqqiyotini yanada tezlashtirdi. ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirdi, mehnat unumdorligini oshirib, qo'shimcha mahsulot to'planishini ta’minladiki, bu o‘z navbatida inson ma'naviy olamining o‘zgarishi va boyishiga olib keldi. Bronza qurol-yarog’, aslaha, zebu ziynat yasash uchun asosiy material bo’lib qoldi. Albatta, metall tabiatda bir tckis tarqalmagan, bir tomondan, qabilalar orasida mol ayriboshlash yo‘lga qo'yilgan bolsa, ikkinchi tomondan ular orasida nizo kuchaydi. Urug'lar yagona qabila atrofiga birlasha boshladi. Chorvachilik. Ovchilik bilan shug‘ullanadigan qabilalar yuzaga keldi. Chorvachilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi, birinchi yirik ijtimoiy mehnat taqsimoti edi. Qabilaning bitta boshliqqa bo’ysunishi esa mehnat taqsimotini tashkil yaxshiladi, qo'shim cha mehnat mahsulotining to‘planishini ta’minladi. Ko'pgina hududlarda matriarxat davri tugadi. Patriarxat davriga o‘tish ayrim yerlarda nihoyasiga yetdi. Nil vohasi, ikki daryo oralig’i (Mesopotamiya), Xitoyda quldorlik tuzumi boshlandi, sinfiy davlatlar yuzaga kcldi. Ijtimoiy hayotdagi bu o'zgarishlar tasviriy va amaliy san'at, me'morchilik, folklor, epos, qo‘shiq va muzikaning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Diniy tushunchalaming murakkablashib borishi u bilan bog’liq bo’lgan yangi urf-odatlami yuzaga keltirdi. Qabila boshlig‘i, oqsoqollarga e'tiqod bilan qarash,ulaming vafotidan keyin jasadini yaxshi saqlashga harakat qilish bilan bog’liq bo'lgan odatlar rivojlandi. Ulaming qabrlarini boshqalar qabridan ajratib ishlashga intilish, yer usti tuproq qo‘rg‘onlarini, maqbaralarni yuzaga keltirdi. Qabrlaming ichki qismi ham alohida e'tiqod bilan bezatila boshlandi. U yerga qabila boshlig'i tirik paytida sevib ishlatgan buyumlar qo'yildi, surat va haykallari ishlanib, birga ko‘mildi. Bu qabrlardan topilgan sopol, metall, yog'och, suyak, tosh kabi materiallardan ishlangan turli qurol-aslaha, uy-ro‘zg‘or va bezak buyumlari, qabr devori, buyumlar yuzasiga ishlangan bo'rtma va rangli tasvirlar ibtidoiy jamoa davri madaniyati va san'atini o'rganishda, bilishda kishilarning falsafiy-estetik qarashlarini tushunishga yordam beradigan bebaho manbaadir. Ijtimoiy hayotda sodir bo lg an o'zgarishlar neolitning so‘nggi davri va bronza asrida yuzaga kelgan megalitik qurilmalarida yaqqol ko’rinadi. Odamlaming diniy tushunchalari, ota-bobolar ruhi (arvohi) bilan bog’liq holda yuzaga kelgan bu qurilmalar katta toshlardan ko’pchilik bilan barpо etilgan. Bu qurilmalar uch — mengir, dolmen, kromlex tiplarida barpо etilgan. Mengirlar tik o'matilgan katta toshlar bolib, ulaming balandligi 20 metrgacha yetadi. Ba'zan mengirlar baliq, odam, hayvon shakllariga o‘xshatib ishlangan, ko‘p hollarda mengirlar yuzasi bo'rtma tasvirlar bilan bezalib ishlangan. Bunday yodgorliklar Yevroosiyo hududida (masalan, Armaniston, Qozog'iston, Sibir)ham ko'plab uchraydi.



Mengir.
Dolmenlar tik o’rnatilgan ikki yoki to‘rt tosh ustundan tashkil topgan bo’lib , ulaming ustki qismlari ham shunday yaxlit yassi toshlar bilan bezatilgan. Tosh ustunlar yuzasi pardozlangan. ba’zan ramziy belgilar chizilgan.Bu yodgorliklarqabrtosh vazifasini bajargan bolishi mumkin. Qisman turar joy vazifasini ham o ‘tagan. Dolmenlar o‘z ko‘rinishi va qurilishi, prinsipi jihatidan dastlabki monumental me’morchilik namunasi hisoblanadi. Megalitik qurilmasining yangi turi kromlex aylana bo‘ylab tik o ‘rnatilgan toshlardan qurilgan, ular tosh to‘sinlar bilan birlashtirilgan. Angliyada Stounxendj yaqinidagi kromlex shu tipdagi qurilmaning klassik namunasidir.

Stounxendj yaqinidagi kromlex. Angliya.

Dolmen

Dolmen va kromlex yodgorliklari G‘arbiy Yevropa, Shimoliy Afrika, Kavkaz, Sibir va Qozog‘iston yerlarida uchraydi.Bronza asri yodgorliklarining yana bir namunasi qabr ustiga ishlangan tuproq qo‘rg‘onlar bo’lib , bu qo‘rg‘onlaming diametri o’n metrga yetgan, atrofi esa tosh plitalar bilan o‘rab chiqilgan. Tripolyedan (Kiyev yaqinidagi qishloq nomi) topilgan devor qoldiqlari bu yerlarda uylaming ko‘proq daryoga yaqin yerlarda qurilgani haqida ma’lumot beradi. Bu uylar loy va yog’ochdan ishlangan bo‘lib, devorlari rangli naqshlar bilan bezatilgan. Bronza asrida amaliy-dekorativ san’at yanada rivojlandi. Endilikda sopol buyumlardan tashqari mis, oltin va bronzadan ishlangan predmetlar ibtidoiy jamoa kishisi hayotida muhim o‘rin tuta boshladi. Turli taqinchoqlami o‘yma chiziqli naqshlar bilan bezash odat tusiga kirdi. Ayrim yerlarda kulolchilik dastgohlarining vujudga kelishi sopol buyumlar shaklining tekis va ko‘rimli bo'lishini taminladi. Haykaltaroshlar loydan tashqari metall, yog‘ochdan ham keng foydalana boshladilar. Endilikda erkaklar haykali asta-sekin ayollar haykaliga nisbatan ko‘proq yaratildi. Ko‘plab geometrik xarakterdagi naqshlar ishlandi. Ibtidoiy jam oa rassomi tasviriy san’atda murakkab his-tuyg‘ulami ham tasvirlashga intildi. Sharqiy Yevropa va Osiyo yerlaridagi bronza asri madaniyati eng avvalo metall serob b o lg an yerlarda ravnaq topdi. Inson tafakkurining rivojlanishi natijasida paydo bolgan va ishlatilgan mehnat qurollari ish samaradorligining oshishiga imkon berdi. Bu o‘z navbatida san’at va madaniyat taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatdi, uning keyingi bosqichga ko‘tarilishiga zamin yaratdi.