мавзу: 1865 йил июль генерал Черняев томонидан таклиф қилинган ҳужжат ва унинг мустамлакачилик моҳияти

8-Мавзу. Тарихийликнинг хусусий ва умумий қонуниятлари 
Режа: 
1.
Археологик маданиятлар ва тарихий жараѐнлар талқини. 
2.
Ёзма ѐдгорликлар ва уларни ўрганишда тарихийлик тамойили. 
3.
Хусусий тарихлар ва умумий тарихий қонуниятлар. 
4.
Ўзбек тарихнавислигида тарихийлик тамойили. 
Таянч сўз ва иборалар: моддий маданият, археологик ѐдгорликлар, локал 
хусусиятлар, тарихий талқин, ѐзма ѐдгорликлар, тарихий шарт-шароит, 
воқелик ва прогресс, баҳо ва меъѐр, хусусий тарихлар, умумий тарих, 
тарихийлик қонуни, ўзбек тарихнавислиги, холислик тамойили. 
Дарснинг асосий мақсади:
мавзу доирасида ўрганилаѐтган тарихий 
жараѐннинг талқини билан боғлиқ талаблар ҳақида, илмий ғоя ва мақсад 
атрофида ўтмишга тарихийлик нуқтаи назаридан ѐндашиш принциплари ўта 
муҳим амалий ечимларга восита эканлигини тушунтиришдир. 
Асосий қисм: 
1. Марказий Осиѐ минтақаси тарихий, маданий минтақа сифатида 
ибтидоий даврлардан бошлаб умумий хусусиятлар атрофида турли 
этносларни бирлаштириб келган. Шу муносабат билан минтақадаги 
археологик маданиятлар мажмуини турли маҳаллий хусусиятлар ва белгилар 
асосида ўрганиш, шу билан бирга ўрганиш объектига бериладиган тарихий 
баҳо масаласида айни объектнинг ўз ички имкониятларидан келиб чиқувчи 
хулосаларга бориш муҳим илмий ва амалий аҳамият касб этади.
Марказий Осиѐ антропоген минтақалар қаторида қуйи палеолитдан 
бошлаб инсон учун макон вазифасини ўтаб келган. Бугунги археологик 
тадқиқотлар ўлкада инсоният тарихини бир миллион йил атрофида белгилаш 
имконини бермоқда. Бироқ бундай хулоса бир-икки топилма асосида 
чиқарилиши етарли даражада асосли бўлмаслиги мумкин. Шу сабабли 

---

- 48 - 
мазкур муаммони тўғри ҳал қилиш учун бугунги тарих ва археология 
фанидаги техник ташхис имкониятларини ишга солмоқ лозим бўлади. 
Масалан, бир миллион йил аввал минтақанинг иқлим шароити ва географик 
ландшафти масаласини палеогеографик асосда текширмасдан туриб хулоса 
чиқариш қийин. Шу соҳада қилинган тадқиқотлар Селунгур ғорида ҳаѐт 
давом этган давр учун мўътадил субтропикал иқлим шароити мавжудлигини 
кўрсатди. Бундан ташқари миллион йиллик даъвони асослаш учун 
радиокарбон таҳлили, чиринди кукунларни микроскопик ўрганиш 
(пыльцевый анализ), ғордан топилган одам бош чаноғи суягининг 
рентгенологик таҳлили сингари илмий текшириш усуллари ишга солинди. 
Қолаверса, Селунгур ғорининг қуйи палеолит қатламидан топилган тош 
қуролларга берилган техник ишлов излари жаҳон миқѐсидаги шунга тенг 
ѐшда бўлган ѐдгорликлардаги ишлов усулидан фарқ қилмайди. Булар асосан 
қўл чўқмори йирик учуриндилар ажратиш ҳисобига пайдо қилинган 
қиррадан фойдаланиш имконини берувчи қуроллар эди. Бу каби дағал ишлов 
усуллари жаҳонда машҳур қуйи палеолит ѐдгорликлари билан умумий 
қонуниятларга эга экан. Демак, ўша қадимиятдаги ибтидоий одамнинг тошга 
ишлов бериш имкониятлари деярли бир хил бўлган.
Қуйи палеолитнинг Шель ва Ашель босқичлари билан тенгдош бўлган 
Кўлбулоқ ѐдгорлигидан топилган тош қуроллар ишлов бериш услубига кўра 
анча такомил топган. Яъни, уларга ҳар томонлама зарба бериш усули билан 
учқир қурол шакллари пайдо қилинган. Анъанавий кескич қиррали қуроллар 
қаторида бу янги типдаги қуролнинг пайдо бўлиши инсон фаолиятининг 
йўналишлари кўпайганидан далолат беради. Ўрта тош асри ѐдгорликларида 
эса вазият янада бошқача. Улардаги тош қуролларнинг хиллари вазифаларига 
кўра кўп тармоқли бўла бошлади. Демак, мустъе даврида одамзод кесиш, 
қириш, янчиш, ишқалаш сингари қатор функцияларни тош, ѐғоч, мўгиз, суяк 
сингари қурол воситаларидан фойдаланиб бажариш имкониятига эга бўлган. 
Бу топилмаларга бериладиган талқин мустъе одамларини ―соддаликда‖ 
камситишга йўл бермайди. Чунки, Ўзбекистон ҳудудларидаги мустъе 

---

- 49 - 
одамлари ўз даври нуқтаи назаридан жаҳондаги меъѐрий даражаларга 
бевосита етишган эдилар.
Юқори палеолит ва мезолит даврларида минтақа бўйлаб одамзод ҳаѐти жуда 
катта техник ва маънавий тараққиѐт босқичини ўтаган. Бу даврда тошга 
ишлов беришнинг мураккаб усуллари амал қилган. Мезолит даврида янада 
такомилга эришилган. Энди тошни силлиқлаб пардозлаш усуллари ўйлаб 
топилган. Шу усуллар билан юқори палеолит даврида илк бора одамзод ўзи 
тасаввур этган илоҳий зот образини, айниқса инсон учун табиий яқин зот 
бўлмиш она тимсолини тошдан йўниб, силлиқлаб ҳайкалча кўринишида 
ясашга эришди. Бу ҳодиса инсоннинг маънавий такомилига яхши мисол бўла 
олади.
Неолит даври инсоният тарихида инқилобий давр деб аталган. Маъноси 
шундаки, одамзод илк бора ўзи учун зарур нарсаларни меҳнати билан ишлаб 
чиқариш мумкин эканлигини англаб етди. Бир томондан деҳқончилик 
маданияти куртаклари, иккинчи томондан ҳайвонот дунѐсини қўлга ўргатиб, 
чорва хўжалиги ишлаб чиқариш усули пайдо бўлди. Ўрта Осиѐда ушбу 
маданият босқичининг илк ѐдгорлиги Жайтун маданияти номи билан 
аталади. Айни шу Жайтун маданияти босқичида – мил.авв. VI-V минг 
йилликларда минтақанинг шимолий қисми ҳали нисбатан қолоқ ибтидоий 
ҳолатда эди. Шу туфайли Калтаминор маданияти неолитини баҳолашда 
унинг пайдо бўлган муҳити – шимолий минтақа иқлим ва табиий шароитлари 
ҳисобга олинмоғи шарт. Шу сабабли жайтунликлар деҳқончилик ва ов 
хўжалиги асосида яшаган бўлсалар, калтаминорликлар балиқчилик, овчилик 
ва термачилик асосида кун кўрганлар.
Неолит давридан бошлаб сопол пишириш технологияси ўзлаштирилгани 
ҳолда жанубий минтақа сополсозлиги шимолга нисбатан илғор 
тенденцияларни намоѐн этди. Калтаминорликлар лой ғўлакларини устма-уст 
ѐпиштириш усули билан ва чокларини ҳўл мато билан ишқалаш ѐрдамида 
сопол буюмларининг асосини яратишган, уларни гулханга қўйиб 
пиширишган. Энеолит даври ва бронза даврининг бошига келиб, сопол 

---

- 50 - 
пишириш технологиясида инқилобий ўзгаришлар рўй берди. Сопол чархи 
пайдо бўлди. Демак, инсон механик кучни чарх орқали узатиш 
технологиясини ўзлаштирган.
2. Ёзма ѐдгорликлар ҳақида гап кетганда, уларнинг пайдо бўлиш шарт-
шароити муаллифнинг воқеа-ҳодисага шахсий муносабати, асар пайдо 
бўлган даврнинг ижтимоий, маданий ҳодисалари, бир сўз билан айтганда 
тарихий жараѐнда шу асар пайдо бўлишига сабаб бўлган барча омиллар 
ҳисобга олиниши лозим. Тадқиқотчиликда ѐки таълим жараѐнида у ѐки бу 
ѐзма ѐдгорликдан фойдаланиш ўзига хос ѐндашув принципларини талаб 
қилади. Чунки, ҳар қандай ѐзма ѐдгорлик ўз даврининг маҳсули бўлиб, 
муаллиф олдига қўйилган ғоявий мақсад билан белгиланади. Демак, тарихий 
нуқтаи назар ўрганилаѐтган тарихнинг объекти тарихий эканлигини ҳисобга 
олишни тақозо этади.
Марказий Осиѐ халқлари ѐзув маданиятининг фонетик алфавитли 
тизимларига мил.авв. VII-V асрлардан бошлаб ошна бўлганлар. Дастлаб, 
қадимги халқаро муносабатлар доирасида Олд Осиѐга тарқалган орамий 
ѐзуви билан танишганлар. Кейинчалик қадимги Эрон салтанати таркибига 
кирган ҳолда орамий ѐзуви аждодларимиз ҳаѐтига расмий давлат ѐзуви 
сифатида кириб келган. Мил.авв. IV-III асрларда эса орамий ѐзувини 
маҳаллий хоразмий, парфиѐний, суғдий, бохтарий тилларга мослаштириб, 
янги ѐзув тизимлари пайдо бўлган. Ушбу ѐзувларда битилган 
ѐдгорликларнинг тарихий талқини ўта мураккаб вазифа бўлиб келмоқда. Гап 
шундаки, ҳар тўртала ѐзув асосидаги қадимги тиллар унутилган. Улар ―ўлик‖ 
тилга айланган. Шу сабабли қадимги ѐзув ѐдгорликларини ўрганиш эроний 
ва туркий қадимги тиллар соҳасида маълум билим, тасаввур ва кўникмалар 
бўлишини талаб қилади. Энг муҳими ўша қадимий ѐзув ва тил 
материалларидан керакли тарихий маълумотларни чиқара билиш ва янада 
жиддий равишда бу маълумотларнинг объективлигини таъминлаш лозим 
бўлади.

---

- 51 - 
13. Тарихда шахснинг роли масаласи ҳозирги тарих фанида 
пассионарлик ғояси асосида янгича баҳоланмоқда (Л.Гумилев). 
Бунинг маъноси: тарихда шундай ходисалар борки, булар жамият 
тараққиѐтининг етилиб турган масалаларини ҳал қилишда уларга янги қувват 
турткиси, импульс ролини ўтайди. Тарихий шахсларга нисбатан ҳам бу 
методологик омилни қўллаш мумкин. Масалан, Африғийлар сулоласининг 
таназзулини маъмурий хоразмшоҳлар пайдо бўлиши пассионар куч сифатида 
янги тараққиѐт йўлига буриб юборди. Амир Темурнинг тарих саҳнасида 
пайдо бўлиши тарихий шарт-шароит тақозо (зарур) даражасига кўтариб 
турган ижтимоий-сиѐсий бурилишнинг пассионар кучига отланди. 
Хулоса шуки, тарихи тадқиқотларида пассионар ижтимоий, иқтисодий, 
персонал (шахсий) хотисаларни эътиборга олиш пассионар янгиланиш 
жараѐнини, унинг натижаларини тўғри тушуниш ва баҳолаш имконини 
беради.