мавзу: 1865 йил июль генерал Черняев томонидан таклиф қилинган ҳужжат ва унинг мустамлакачилик моҳияти

5-Мавзу: Тарих – ижтимоий гуманитар фан сифатида 
Режа: 
1.
Тарих фанининг фанлар тизимидаги мавқеи. 
2.
Тарих фанининг бошқа фанлар билан алоқаси. 
3.
Тарих – жамиятнинг ўтмиши ҳақидаги билимлар йиғиндиси. 
4.
Тарихнинг гуманитар моҳияти. 
5.
Тарих – ўтмиш ва келажак ўртасидаги кўприк. 
Таянч сўз ва иборалар: тарих ва жамият, тарих ва табиатшунослик, 
тарих ва санъат, тарих ва маданият, тарих ва аниқ фанлар, тарих ва адабиѐт, 
тарих инсон ҳақидаги фан, тарих ўтмиш гувоҳлиги, тарих бугун ва эрта учун 
ибрат. 
Дарснинг асосий мақсади: Талабаларга тарих фанининг фанлар 
қаторидаги ўрни, бошқа фан соҳалари билан алоқаси, ўтмишнинг тарихий 
моҳияти ва уни билиш билан боғлиқ бўлган муаммолар, тарихий билимнинг 
жамият ҳаѐтидаги аҳамиятини идрок этиш, тарихий билимларни ҳаѐтга 
тадбиқ этиш малака ва кўникмасини ҳосил қилиш. 
Ижтимоий билимларнинг, шу жумладан тарихий билиш 
жараѐнининг табиатини билишдан фарқи шундаки, ижтимоий тарихий 
билимни билувчи субъект шу жамиятнинг ўз вакилидир. Субъектнинг ўз
ижтимоий мавқеини жамият миқѐсида англаб етиши ва ижтимоий тафаккур 
қилиши жамият ҳақидаги билимнинг моҳиятини ташкил этади. Тарих 
билими ҳам жамият аъзосининг ўз ва ўзга жамиятларнинг тараққиѐти 
ҳақидаги ижтимоий билимдир. Одамзод қадим замонларда ўз тарихини ва 
хатто ўз-ўзини моҳиятини англашда мифологик тарзда фикр юритган. Бу 
демак, субъект, яъни ўз тарихини ва ўзини англамоқчи бўлган зот ўзини 

---

- 28 - 
(яъни субъектни) ҳаѐлий мифологик тасаввур билан бир нарса деб тушунган. 
Субъект билан объект унинг онгида қоришиб кетган. Ўзи ҳаѐлида пайдо 
қилган, аслида реал тарихдан йироқ, образлашган тасаввур ичида одамнинг 
ўзи ҳам ўзини бор деб ҳисобланган. Одам табиат кучларини ўзига ўхшаш 
қиѐфада тасаввур этган, яъни ўзига хос хусусиятларни уни ўраб турган 
табиатга тадбиқ қилган. Табиат антропоморф-одамга ўхшаш қилиб идрок 
этилган. Бунинг қолдиқлари эртаклардан кенг маълум. Уларда табиат 
унсурлари ҳар жиҳатдан инсон фаолиятини, фикрини, нутқини такрорлайди. 
Бу босқич учун ижтимоийлик билан табиийлик борлиғи деярли 
фарқланмаган. Ибтидоий одам ўзини ўз жамоаси ва яшаш муҳитида унга 
маълум объектлар билан бирга тасаввур этган. 
Тарихга илмий қараш инсоният онгидаги мифологик тафаккур 
шаклини енгшиб ўтилгандан бошланади. Бу босқич мифдан логосга-ҳаѐлий 
тасаввурдан мантиққа томон силжишни таъминлади. Лекин логос-тарихга 
мантиқ орқали баҳо бериш босқичи икки йўлнинг боши эди. Биринчи йўл 
тарихни объектив жараѐн сифатида тушуниш бўлса, иккинчиси тарихни 
илоҳий куч, яъни олам-борлиқ устидан ўз иродаси ва хукмини ўтказувчи куч 
билан боғлаш йўли эди. Олам устидан, унинг тараққиѐти устидан ҳукмрон, 
аммо ўзи мавҳум зот-худо, илоҳий зот, одамнинг хоҳишидан ташқари 
мавжуд зот ҳақидаги фикрга тарихни бўйсундириш инсоният ўтмишини 
илоҳийлаштиришга олиб келади. Бу каби ҳолатларни ҳозирги замон туркман, 
тожик, қисман қозоқ тарихшунослигида кўзда тутилмоқда. Улардаги етакчи 
ғоя азалийлик, илоҳий танланганлик, ҳудудларида мутлақ даражада миллий 
эгоистик эгалик ғояси, қўшни минтақалардаги этник диаспоралари яшаѐтган 
ерларга ҳам ҳудудий даъвогарлик, қўшни халқларга нисбатан душманлик 
(адоват) руҳини тарғиб қилиш, уларнинг мавжудлигини инкор этиш, 
маънавий-маданий дуѐсига нисбатан менсимаслик каби кайфиятларни 
уйғотишга уриниш яққол кўзга ташланмоқда. Тарихга илмий ѐндашув 
масаласи фалсафий категория бўлиб, объектив билим билан ўлчанади. 
Тарихни билишда илмийлик меъѐри масаласида мураккаблик мавжуд. Зеро, 

---

- 29 - 
илмийликнинг ўзини объектив талқин қилиш тарихчи субъектининг 
методологик салоҳияти, билим даражаси, мушоҳада кенглиги, умумийликни 
хосликлар йиғиндиси деб тушуниши, хосликларнинг ички қонуниятлари 
умумий қонуниятларга бўйсуниши кабиларни қай даражада идрок этишига, 
қолаверса ўз тушунча ва идеалларини воқеликлар тизимига тадбиқ қила 
олишга боғлиқдир. 
Илмийлик образи (нимани Илмийлик деб баҳолаш) турли 
даврларда турлича бўлган. Ғарб антик дунѐсида ижтимоий тарихий 
жараѐнларни ижтимоий ходисаларни табиий жараѐн деб баҳолашга 
дастлабки қадамлар қўйилган эди. Масалан, Демокрит инсоннинг жамоа 
бўлиб уюшиб яшашига унинг эҳтиѐжлари сабаб бўлган. Яъни инсон 
ибтидоий ҳолатдан ижтимоий ҳолатда яшаб қолиш, ѐлғизлик ҳалокат 
эканини тушуниш орқали етиб келган. Инсоннинг хатти ҳаракати, тафаккури, 
яшаш учун ўзига онгли равишда шарт-шароитлар қила билиш, меҳнат 
қуроллари, инсон жамоаси, уруғи, аймоғи, қабиласи, элати, улуси 
бошқарилиши ва давлат идора тузилишлари – буларнинг барчаси ижтимоий 
зарурат меваси ва ҳ. Демокритнинг бундай қарашидан тарихий онгнинг, 
тарихий тафаккурнинг объектив асосларига бир қадам қолгандек 
кўринади.чиндан ҳам Демокритнинг фикрини давом эттирилса ―Тарихий 
фактлар айни фактологик материалларни ташкил қилиши, фактология эса 
асло мифологик материал эмас‖лигини тушуниш қийин эмас. Лекин антик 
даврларда бошланган ушбу рационал ғоялар ўрта асрларда оламнинг 
заминий ва осмоний бўлиниши каби диний қарашлар гирдобида деярли 
сўниб қолди. Билиш назарияси илоҳий билдиришдан ортиқ бирор нарсага 
даъво қилиши хатто жазоланадиган дахрийлик деб эълон қилинди. Бор 
билимлар илоҳий китобларни кўр-кўрона ѐдлашга боғланди. Бу ғарб дунѐси 
учун етакчи бўлган бир пайтда порлоқ ақл эгалари жаҳолатнинг қора 
пардасини йиртиб, жонларидан кечиб бўлса ҳам илмий ҳақиқатни ҳимоя 
қилдилар. Худди шу даврларда Шарқ фалсафасида ва илмий тафаккури 
дунѐсида ҳам инқилобий юксалиш бўлди. Оламни илмий билиш тарихни 

---

- 30 - 
ижтимоий асосларини тўғри талқин қилишда Абу Райхон Беруний, 
борлиқнинг ҳисоб-китоби илоҳий ҳақиқатни билишдаги дунѐвий билим 
воситаси эканини Хоразмий, жамият инсоннинг онгли, оқилона бошқарувига 
муҳтож ижтимоий ҳодиса эканини Форобий, инсон тилининг хос 
қонуниятлари объектив билиш объекти эканини Қошғарий кабилар жаҳон 
аҳлига тушунтириб бердилар. 
Жамиятга билиш объекти сифатида қарашда жамият, унинг 
тарихига нисбатан одамларда холисона билим ҳосил қилишдан кўра кўпроқ 
ушбу жамият ва унинг ижтимоий тартибларига нисбатан маъқуллаш, оқлаш 
ва аксинча мазкур жамиятни қоралаш, уни ўзгартириш бўйича фикр-
мулоҳазалар, талаб ва таклифларни ўртага қўйиш муҳимдир. Шу сабабли 
тарихни ўрганувчи субъектнинг ижтимоий позицияси, тутган методологик 
тамойили унинг билимлари мазмунини ташкил этади. Агар тарих бирор 
манфаатдор мулкий, ижтимоий, сиѐсий мавқега эга қатлам учун яратилса, 
тарихчининг тутган йўли холис эмас. Бинобарин, илмий билим 
субъектинингистакларидан қатъий назар ҳақиқатни акс эттирмоғи 
лозим.илмий ҳақиқат ягона ва у албатта холис бўлмоғи шарт. 
Жамиятни билишнинг етакчи фундаментал соҳаси, ижтимоий 
билимларнинг асосий тармоғи тарихий билимлардир. Тарихий билимнинг 
объекти инсониятнинг реал тарихий тараққиѐтидаги барча босқичлардан 
иборат. 
Тарихий воқеалар, муайян халқ, мамлакат, давлат тарихлари 
ранг-баранглиги билан баробар айни ҳар бир тарих индивидуалдир. Зеро ҳар 
бир халқ тарихи ягона шу халққа хосдир. Лекин бу уларни боғловчи 
қонуният йўқ дегани эмас. Чунки инсоният табиат қонунларидан фарқли 
равишда ўз тарихида нисбатан тез ўзгарувчандир. Табиатдаги ўзгаришлар 
эволюция аста-секин давом этади. Инсоният жамиятида эса бу жараѐн 
шиддатли. Чунки, инсон авлодлари тез-тез алмашиб боради. Ақлий тараққиѐт
эса инсоннинг табиат авладидаги имкониятларини тобора кенгайтириб 
бораверади. Тарихий эмпирик (тажрибага асосланувчи) билимлар ўтмиш ва 

---

- 31 - 
реал ҳаѐтни таққослаш, керакли рационал хулосалар чиқаришга, истиқбол 
сари интилишга хизмат қилаверади. 
Тарихий жараѐннинг тўхтовсизлиги, жамият ҳаракатининг 
доимийлиги тадқиқотчи олдига нисбатан барқарор тарихий ҳолат ва муайян 
вазиятларни аниқлаш вазифасини қўяди. Бу эса ўз навбатида маълум 
аниқлаш мезонларини алоҳида тарихий вазиятлар ўртасида боғлиқлик, 
алоқадорлик, типологик умумийликларни белгилашни талаб қилади. 
Оддий кўз билан қараганда жаҳон миқѐсида кечган тарихий 
жараѐн минтақалар, мамлакатлар, қитъалар, юзлаб-минглаб этносларнинг 
тарихларидан иборатдек, улкан қоришиқдек кўринади. Бироқ, тарихнинг 
ҳудудий, этник, даврий турли-туманлигидан қатъий назар умумий 
қонуниятлар бошқаради. Хусусий тарихлар шу қонуниятнинг турли 
инъикосидир. 
Саволлар: 
1.
Тарихнинг ижтимоийлиги нималар билан изоҳланади? 
2.
Ҳар қандай илмий билим соҳаси тарих учун объект эканлиги. 
3.
Тарих фанининг бошқа фанлар билан муносабатлари. 
4.
Тарихнинг 
хилма-хиллиги 
умумбашарий 
тарихнинг 
турли 
кўринишлари сифатида. 
5.
Жамият билиш объекти ва жамиятнинг тарихга муносабати 
холислигини нималар таъминлайди? 
Мустақил иш топшириқлари: 
1.
ижтимоий-тарихий билим субъекти шу жамиятнинг вакили эканлиги; 
2.
ижтимоий-тарихий билимнинг субъективлиги; 
3.
тарихий билимда мифологик ва реал тарих босқичи: мифдан 
―логос‖га; 
4.
тарихий билимларнинг илмийлиги ва бунинг нисбий хусусияти. 
Адабиѐт: 

---

- 32 - 
1.
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Ўзбекистон. 
– 2009. 
2.
Историография средних веков. Муаллифлар жамоаси. Москва. 
1992 й.: (тарих методологияси тарихининг қичқача тафсилотига бағишланган 
1-боби); 
3.
Исҳоқов 
М. 
Тарихий 
тадқиқотлар 
методлари 
ва 
методологиясининг асослари. Тезислар. Электрон нусҳа. Т.: 2009. 
4.
Исҳоқов М. Марказий Осиѐ халқлари тарихшунослигининг айрим 
масалалари. Ўзбек шарқшунослиги: бугуни ва эртаси. Илмий тўплам. Т.: 
ТДШИ. – 2010. – Б. 169-172.